Ανθρωπιστική Ψυχοθεραπεία
Φοίβος Ζαφειρίδης, Ψυχίατρος, Βαλεντίνα Δημητριάδου, Ψυχολόγος, Κατερίνα Σουρλατζή, Ψυχολόγος.
Σημείωμα των Επιμελητών: Το παρόν λήμμα συνδιαλέγεται με το προηγούμενο λήμμα “Ανθρωπιστική Ψυχολογία”. Οι συγγραφείς1 εξετάζουν κριτικά την έννοια της ανθρωπιστικής ψυχολογίας, τονίζοντας τη στενή συνάφειά της με την ανθρωπιστική ψυχοθεραπεία. Επισημαίνεται η ιστορικότητα της έννοιας στην ιστορία των κοινωνικών επιστημών και οι συγγένειες της με τον χώρο της τέχνης, της φιλοσοφίας και της θρησκείας. Διατηρώντας τις σχέσεις της με την υπαρξιστική φιλοσοφία, η ανθρωπιστική ψυχοθεραπεία τονίζει την έννοια της ελευθερίας και της επιλογής. Στο κείμενο επιτονίζεται επίσης ο κομβικός ρόλος των Pollo May και Carl Rogers στη διαμόρφωση της ανθρωπιστικής ψυχολογίας, καθώς και οι αγώνες των αντιψυχιατρικών κινημάτων στη διεύρυνση της κριτικής σκέψης στα ψυχολογικά/ψυχιατρικά ζητήματα.
Το κίνηµα της κριτικής ανθρωπιστικής ψυχολογίας αναγνωρίζει ότι η κοινωνική κρίση βρίσκεται σε άµεση σχέση µε την προσωπική κρίση. Για την επίλυσή της, προτείνει µια διαφορετική προσέγγιση, που εξερευνά όλες τις διαστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και επισημαίνει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον του. Αντιμετωπίζει την ψυχική διαταραχή ως μια στρατηγική που ορισμένοι άνθρωποι αναγκάζονται να επιλέξουν για να επιβιώσουν σ’ έναν αλλοτριωμένο κόσμο (Laing στο Szasz & Laing, 1975) και εντοπίζει στη δομή της σύγχρονης κοινωνίας την ευθύνη για τη δηµιουργία ανθρώπων αποξενωµένων από τις πραγματικές τους ανάγκες και το περιβάλλον τους (βλ. λήμμα “Ανθρωπιστική Ψυχολογία”). Υπό την έννοια αυτή, στην ψυχοθεραπευτική πράξη κυρίαρχο ζήτηµα αποτελεί η επίλυση του προβλήµατος της αποξένωσης (alienation), η κάλυψη των πραγµατικών συναισθηµατικών-υπαρξιακών αναγκών (αυτογνωσία) και η διαµόρφωση υγιών σχέσεων µε τους άλλους ανθρώπους, τον εαυτό και το φυσικό περιβάλλον.
Ακολουθώντας αυτόν τον προσανατολισμό, οι ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες απέκτησαν ένα νέο περιεχόμενο, το οποίο δεν περιορίστηκε σε μια τεχνοκρατική και αποστασιοποιημένη κλινική προσέγγιση, αντίθετα έδωσε έμφαση στη φαινομενολογία και στο θεραπευτικό κλίμα, εστιάζοντας στο χάρισµα του θεραπευτή να προσφέρει ασφάλεια και αγάπη στους πελάτες του2. Αυτό είχε μια απρόσμενη παρενέργεια: μέχρι το τέλος τη δεκαετίας του ‘60, η Αµερική κατακλύζεται ήδη από «οµάδες συνάντησης» µε αυτογνωστικό ή βιοενεργητικό περιεχόµενο, οµάδες συνάντησης µεγάλων πολυεθνικών εταιριών για την επεξεργασία εργασιακών τριβών, καθώς και λαϊκούς θεραπευτές και τσαρλατάνους, που οργανώνουν µε το αζηµίωτο εναλλακτικές θεραπείες και ευαγγελίζονται την προσωπική αλλαγή. Σε όλες τις εποχές, σε όλους τους πολιτισµούς, κάποιοι αξιοποιούν τις ανθρώπινες ανάγκες για να πλουτίσουν. Αυτό, δε δικαιολογεί, όµως, ορισμένους επιστήμονες άλλων κατευθύνσεων της ψυχολογίας, που έσπευσαν να επωφεληθούν από αυτόν τον “εκτραχηλισµό”, κατηγορώντας το νέο ρεύµα της Ανθρωπιστικής Ψυχολογίας ως υπαίτιο αυτής της κατάστασης.
Άλλωστε, πολλοί είναι οι «ειδικοί» που µε επιστημονικοφανή τρόπο επιδιώκουν να “γεμίσουν” τον άδειο-αποξενωμένο εαυτό που κατασκευάζει η απορρυθμισμένη σύγχρονη κοινωνία (Cushman, 1990), ο καθένας µε διαφορετικά κίνητρα και διαφορετικές θεραπευτικές τεχνικές. Υπάρχουν επαγγελματίες οι οποίοι επέλεξαν να υπηρετούν την εμπορευματοποιημένη εκδοχή της ψυχοθεραπείας, διαιωνίζοντας με αυτόν τον τρόπο τις αιτίες των προβλημάτων που προσπαθούν να θεραπεύσουν. Υπάρχουν και άλλοι υποκινούμενοι από ψυχολογική ιδιοτέλεια. Με πρόφαση τη θεραπεία των πελατών τους -καταχρώμενοι της θεραπευτικής τους εξουσίας- καλύπτουν τα προσωπικά τους συμπλέγματα, θεραπεύοντας τους εαυτούς τους(!). Ωστόσο, έρευνες έχουν αποδείξει, ότι ένας άνθρωπος ακόμα και μη ειδικός, χωρίς ιδιοτελές ψυχολογικό ή οικονοµικό κίνητρο, μπορεί πολλές φορές να λειτουργήσει περισσότερο θεραπευτικά, συγκριτικά με έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας που δεν εμφορείται από ανθρωπιστικές αξίες (Soteria Project, Emanon σε Mosher, 1999).
Τελικώς, αυτό που διακρίνει την ψυχοθεραπεία σε επιστημονική ή «λαϊκή» είναι, όχι ο τίτλος αυτού που την ασκεί, αλλά το αν υπάρχει γνήσιο ενδιαφέρον για τον πάσχοντα συνάνθρωπο και αν η θεραπευτική διαδικασία που επιλέγεται αποκαλύπτει την πραγματική ρίζα της ανθρώπινης δυσφορίας. Αν, δηλαδή, η ψυχοθεραπεία δεν συγκαλύπτει τις κοινωνικοπολιτικές αιτίες της δυστυχίας δημιουργώντας αυταπάτες και πρόσκαιρη ανακούφιση, αλλά βοηθάει τον άνθρωπο να συλλάβει την πραγματικότητα ώστε να μεταβάλλει τις συνθήκες που δημιουργούν τις αυταπάτες αυτές (Fromm, 1955). Ο Rollo May (1961), συνοψίζοντας τις αμφιβολίες του, υποστηρίζει ότι ο τρόπος που βοηθάμε τους ανθρώπους µε την ψυχοθεραπεία, μπορεί στην πραγματικότητα να τους κάνει να προσαρμόζονται με το υφιστάμενο δυσμενές περιβάλλον και να ανακουφίζονται, µε βαρύ τίμημα την αλλοτρίωσή τους.
Είναι προφανές, ότι ήδη από τη δεκαετία του ’60, κάποιοι ανθρωπιστές/ υπαρξιακοί θεραπευτές αρχίζουν να αντιλαμβάνονται, ότι ο ρόλος του κυρίαρχου ρεύματος στη ψυχοθεραπεία, είναι στην πραγματικότητα ρόλος διαμεσολάβησης μεταξύ της αποσαθρωμένης-δυσλειτουργικής κοινωνίας3 αφενός και αφετέρου του πάσχοντα από την απουσία κοινοτικών αξιών πολίτη. Αυτός ο προβληματισμός εγείρει ερωτήματα για την επιστημονικότητα του ψυχοθεραπευτικού εγχειρήματος, γιατί η επιστήµη εξ’ ορισµού υπηρετεί τον άνθρωπο αναζητώντας την αλήθεια, ενώ ο διαμεσολαβητικός ρόλος θέτει την ψυχοθεραπεία στην υπηρεσία της κυρίαρχης οικονομικής τάξης. Συνεπώς η σωστή επιστημονική προσέγγιση με βάση το ανθρωπιστικό πρόταγμα οφείλει “να κατανοεί την ανθρώπινη συμπεριφορά και εμπειρία βάσει των προϋποθέσεων που καθιστούν τον άνθρωπο, Άνθρωπο” (May, 1961). Και όπως σημειώνει ο Maslow (στο May, 1961), αν η μελέτη της μοναδικότητας του ανθρώπου δεν ταιριάζει στα όσα ξέρουμε για την επιστήμη, τότε τόσο το χειρότερο για αυτή, καθώς η επιστήμη έγινε για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για την επιστήμη.
Με βάση τα παραπάνω, η αξιοπιστία των ψυχοθεραπευτικών εφαρμογών, δεν μπορεί να διασφαλιστεί μόνο από τις επιστημονικές μεθόδους του κυρίαρχου θετικιστικού παραδείγματος. Συναρτάται επίσης, από το ήθος και την επιλογή του θεραπευτή-ερευνητή να υπερασπιστεί την επιστημονική του ελευθερία με οποιοδήποτε τίμημα. Μια ψυχολογική και ψυχιατρική πρακτική απαλλαγμένη από την πάγια στάση της να συντηρεί την επικρατούσα κοινωνικο-πολιτική τάξη πραγμάτων, θα αναδείκνυε τη σημασία της διαφάνειας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της κοινωνικής συνοχής και της μείωσης των οικονομικών ανισοτήτων, ως ελάχιστες προϋποθέσεις για τη διασφάλιση της ψυχικής υγείας των πολιτών. Οι ψυχοθεραπευτικές διαδικασίες θα αποκτούσαν ουσιαστικό νόημα και θα συνεισέφεραν στην ανάπτυξη της ψυχικής υγείας, μόνο αν συνέδεαν την προσωπική με την κοινωνική αλλαγή. Αν συνέδεαν, δηλαδή, τα προσωπικά ψυχολογικά προβλήματα με την ανάγκη για ανατροπή της δυσλειτουργικής κοινωνικής πραγματικότητας και τη διαμόρφωση κοινωνικών συνθηκών εναρμονισμένων με τις ψυχοσυναισθηματικές και πνευματικές ανάγκες των ανθρώπων (Fromm, 1955).
Βιβλιογραφία
Alexander, B. (2010). The globalization of addiction: A study in poverty of the spirit. Oxford University Press.
Alexander, B. K. (2001). The roots of addiction in free market society. Vancouver, BC: Canadian Centre for Policy Alternatives.
Cushman, P., (1990). Why the self is empty: Toward a historically situated psychology. American Psychologist, 45(5), 599.
Fromm, Er., (1955). The Sane Society. New York: Rinehart & Co.
May, R. (Ed.). (1961). Existential psychology. Crown Publishing Group/Random House.
Mosher, L. R. (1999). Soteria and other alternatives to acute psychiatric hospitalization: A personal and professional review. The Journal of nervous and mental disease, 187(3), 142-149.
Szasz, T. S., Laing R. D. (1975) Δύο δοκίμια για την ψυχιατρική καταπίεση. Αθήνα: Πολιτεία.
Zafiridis, Ph. (2017). “Addiction treatment and recovery mutual aid in Greece: an interview with Dr Phoebus Zafiridis (W.L. White, interviewer) Selected papers of William L. White”, Retrieved from: https://www.chestnut.org/resources/3316dd4e-8fa0-4cf2-a4b7-9f4c0aae6f94/2017-Dr.-Phoebus-Zafiridis-v2.pdf (27/02/2024).
Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές Κοινότητες, Ομάδες Αυτοβοήθειας (σελ. 203 – 209). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.
Ζαφειρίδης, Φ., (2001). «Εισαγωγή στην Ανθρωπιστική Ψυχολογία /Ψυχοθεραπεία» Σημειώσεις μαθήματος ανθρωπιστικής ψυχολογίας. Τμήμα Ψυχολογίας Α.Π.Θ.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Feyerabend P.K.,(1975). Against Method. London: New Left. Ελληνική έκδοση: Ενάντια στη Μέθοδο:Για μια αναρχική θεωρία της γνώσης. Αθήνα, Εκδόσεις Σύγχρονα Θέματα
Frankl, V., (1963). Man’s Search for Meaning. New York: Washington Square Press.
Fromm, Er., (1941). Escape from Freedom. New York: Farrar & Rinehart.
Rogers, C. (1970). Carl Rogers on Encounter Groups. New York: Harper & Row.
Rogers, C., (1961). On becoming a person. Boston: Houghton Mifflin.
Thorne, B. (2003). Carl Rogers. SAGE Publications Ltd
Yalom, I. D. (1980). Existential psychotherapy. New York: Basic Books.
Οι επιστημονικοί τίτλοι των συγγραφέων είναι οι εξής: Φοίβος Ζαφειρίδης, Ψυχίατρος, τ. Αναπλ. Καθηγητής Ψυχολογίας ΑΠΘ, Επιστημονικός Υπεύθυνος Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας ΑΠΘ.
Βαλεντίνα Δημητριάδου, Ψυχολόγος, MSc Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικών Προβλημάτων ΑΠΘ, Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας ΑΠΘ
Κατερίνα Σουρλατζή, Ψυχολόγος, Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας ΑΠΘ
Ο ίδιος ο Rogers ανέφερε χαρακτηριστικά σε ένα συνέδριο για την Ανθρωπιστική Ψυχολογία: “Μη χάνετε τον χρόνο σας να σκέφτεστε τη διαδικασία εκπαίδευσης των ψυχοθεραπευτών, απλώς βρείτε τους” (Ζαφειρίδης, 2001).
Στις απορρυθμισμένες δυτικές κοινωνίες, η κοινοτική συγκρότηση της ζωής βαθμιαία υποχωρεί και μαζί της υποχωρούν οι συνυφασμένες µε αυτή αξίες, όπως η αλληλεγγύη, η συντροφικότητα, η αμοιβαία φροντίδα και η δικαιοσύνη. Κοινωνικοί θεσμοί , Μ.Μ.Ε., και εκπαιδευτικό σύστημα, προάγουν μια μαζική κουλτούρα καταναλωτισμού και εργαλειοποιούν τον άνθρωπο (Ζαφειρίδης, 2009· Zafiridis, 2017· Alexander, 2010, 2001· Cushman, 1990).