Σχόλιο των επιμελητών: Σε αντίστιξη με το προηγούμενο κείμενο, η συν-επιμελήτρια Κ. Μάκη χαρτογραφεί μια κριτική και φεμινιστική προοπτική στην εικαστική θεραπεία. Στο κείμενο αναδεικνύεται πως η πρακτική της εικαστικής ψυχοθεραπείας μεταβαίνει από μια ερμηνευτική σε μια κριτική και κονστρουξιονιστική, δηλαδή παραγωγική, ανάγνωση, όπου από την αναζήτηση των ερμηνειών των έργων, η διεργασία φτάνει να ενέχει των αναστοχασμό και “όσα διεξάγονται στον ψυχοθεραπευτικό χώρο ατομικά ή ομαδικά είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης και επικοινωνίας με συνδέσεις του προσωπικού στο πολιτικό και αποποίηση του ρόλου του θεραπευτή/θεραπεύτριας ως αυθεντίας”, όπως γράφει. Το παράδειγμα από το τραγούδι της Λ.Πλάτωνος, με τη διττή ανάγνωση που μπορεί να υποστηρίξει, μας δείχνει τις πιθανές θέσεις και επιλογές ανάγνωσης.
Στο τραγούδι «Μαύρος ήλιος»1 περιγράφεται αναλυτικά και με χιούμορ μια από τις κυρίαρχες χρήσεις της εικαστικής ψυχοθεραπείας ως διαγνωστικoύ εργαλείου απόδοσης ταυτοτήτων και ερμηνείας για τα παιδιά αλλά και τους ενήλικες. Καταγράφεται επίσης η αγωνία ενός γονέα για τα υποθετικά «ψυχολογικά προβλήματα» της μικρής κόρης, η θέση τού/τής ειδικού ως αυθεντίας, η ψυχολογικοποίηση ως θεραπευτικό εργαλείο, ενώ στη συνέχεια αίρονται οι περιορισμοί μιας τέτοιας προσέγγισης, αφού το παιδί ζωγραφίζει την έκλειψη του ηλίου. Ο γραπτός τίτλος στην άκρη της σελίδας θέτει επίσης τη δυνατότητα επιλογής και πλαισίωσης του εικαστικού έργου κατά τη διάρκεια της εικαστικής ψυχοθεραπείας.
Η κόρη µου ζωγράφισε
ολόµαυρο έναν ήλιο.
Είχε βάλει γύρω γύρω
πού και πού καµιά
ακτίνα µε µπογιά πορτοκαλί.
Έκοψα λοιπόν το φύλλο
το ’δειξα σ’ ένα γιατρό
που αµέσως πήρε ύφος
λυπηµένο σοβαρό
και µου είπε ορθά κοφτά
«θα ’χει ψυχολογικά».
«Μέσα στο µυαλό της κρύβει κάτι
κι είναι λυπηµένη
και τα βλέπει όλα µαύρα η καηµένη,
µα αν το πρόβληµά της είναι
οφθαλµολογικό,
πήγαινε στον ειδικό
να της βάλει γιατρικό».
Ακούγοντας αυτά για το παιδί µου
από το φόβο παρά λίγο να κοπεί η αναπνοή µου.
Μα κοιτώντας πάλι, βρήκα σε µια γωνιά του φύλλου
µια φρασούλα που έλεγε: «είναι η έκλειψη του ήλιου».
Ακόμα και σήμερα η εικαστική ψυχοθεραπεία συνδέεται στενά με ψυχαναλυτικές αναγνώσεις και χρησιμοποιείται ατομικά και ομαδικά σε πολλές δομές: νοσοκομεία, φυλακές, σχολεία, χώροι φιλοξενίας προσφύγων, ιδιωτικά ψυχοθεραπευτήρια ως κύρια θεραπευτική προσέγγιση. Εξετάζοντας τα πολυάριθμα επιμορφωτικά προγράμματα τα οποία προσφέρουν μονάδες πιστοποίησης στις συνθήκες ενός ακραία φιλελεύθερου συστήματος που εξαναγκάζει τους εργαζόμενους να «κυνηγάνε» διαρκώς τα μόρια με την ελπίδα μόνιμου διορισμού, υπάρχουν πολλά σεμινάρια που δηλώνουν ως κύριο αντικείμενο τη διδασκαλία του ιχνογραφήματος ως διαγνωστικού εργαλείου σε στενή συνάρτηση με ισοπεδωτικές και απλουστευτικές κατασκευές για την οικογένεια, το τραύμα, την παιδική ηλικία.
Ωστόσο, στην εικαστική ψυχοθεραπεία εφαρμόζονται υπάρχουν και άλλοι προσανατολισμοί, οι οποίοι συνομιλούν με την κριτική και φεμινιστική ψυχολογία. Σε μια τέτοια προσέγγιση στο επίκεντρο βρίσκονται οι τρόποι με τους οποίους η γλώσσα και ο λόγος είναι μέρος της παραγωγής κοινωνικού νοήματος. Στην κριτική φεμινιστική ψυχοθεραπεία για παράδειγμα (Hogan, 1997a, 1997b, 2002), μέσα από ανοιχτή και μόνιμη αναστοχαστική διαδικασία, δίνεται έμφαση στην πολιτική διάσταση των κοινωνικών φαινομένων και των επιδράσεών τους στις έμφυλες κατασκευές ταυτότητας. Έτσι προκύπτει μια δημιουργική και ανατροφοδοτούμενη διαδικασία στην οποία εξετάζονται διλήμματα ταυτότητας και οι συνέπειες συγκεκριμένων ταυτοτικών κατασκευών στη συγκρότηση πολλαπλών εκδοχών ταυτοτήτων και κοινωνικών επιτελέσεων.
Παράλληλα, η κριτική εικαστική ψυχοθεραπεία εφαρμόζεται ως μέθοδος κριτικού αναστοχασμού (Moon, 1999. Parker, 1997. Zeichner και Liu, 2010) ως προς την επικοινωνία των ομάδων, των συναισθημάτων που ανακινούνται και των επικοινωνιακών συστημάτων σε διαφορετικές συνθήκες: εκπαίδευση, εργασία, θεραπευτικά κέντρα. Στο εφαρμοσμένο αυτό συνθετικό μοντέλο αντλούνται στοιχεία από την εικαστική ψυχοθεραπεία (Burt, 1997. Hogan, 1997 a, 1997 b, 2002. Viva Davis, 2002), τις θεωρίες του Foucault (1972, 1980a, 1980b), της Butler (2004, 2008, 2009), τη φεμινιστική (λογο)ψυχολογία (Speer, 2005. Wetherell και Edley, 1999. Wodak, 1997), την κριτική ψυχολογία (Fox και Prilleltensky, 2003. House, 2010. Μακρυνιώτη, 2004). Αντίστοιχα, στην κριτική εικαστική ψυχοθεραπεία αξιοποιούνται διάφορες κονστρουξιονιστικές θεωρίες με όρους πολιτικούς και κριτικούς, όπως η συστημική θεωρία, η ανάλυση λόγου (Potter και Wetherell, 1987), το ρεύμα της λογοκοινωνιοψυχολογίας (Billig et al., 1988. Bozatzis, 2014. Μποζατζής, 2011).
Με αυτήν την παραπάνω οπτική εξετάζονται στον λόγο και στις εικόνες που δημιουργούνται οι επιδράσεις των κοινωνικών εκφάνσεων της καθημερινότητας, οι ιδεολογικές και συναισθηματικές συνέπειες των πολλαπλών υποκειμενικών τοποθετήσεων, η λογοδοσία των υποκειμένων, καθώς και οι τρόποι με τους οποίους αυτές οι τοποθετήσεις συνδέονται με την παραγωγή κοινωνικού νοήματος και διέπονται από σχέσεις εξουσίας. Έτσι, όσα διεξάγονται στον ψυχοθεραπευτικό χώρο ατομικά ή ομαδικά είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης και επικοινωνίας με συνδέσεις του προσωπικού στο πολιτικό και αποποίηση του ρόλου του θεραπευτή/θεραπεύτριας ως αυθεντίας που καθοδηγεί τα άτομα να βρουν τον «αληθινό εαυτό» τους.
Στους συνεχείς κλυδωνισμούς του παρόντος η κριτική εικαστική ψυχοθεραπεία δίνει τη δυνατότητα να επεξεργαστούμε συνεργατικά και δημιιουργικά όσα μας απασχολούν. Οι θέσεις υποκειμένου που μας αποδίδονται ή αποδίδουμε εμείς σε μας και στους άλλους γίνονται αντικείμενο διαπραγμάτευσης, συνδέονται με πιθανούς κανονιστικούς μηχανισμούς ελέγχου και διά του κριτικού αναστοχασμού μπορούν να αμφισβητηθούν και να αλλάξουν. Με όχημα την τέχνη η εικόνα λειτουργεί ως εκφραστικό εργαλείο που πλαισιώνει την εμπειρία του/της δημιουργού. Προκύπτουν τοιουτοτρόπως πολλαπλές μεταλλασσόμενες αφηγήσεις οι οποίες ανασκευάζονται και αναπλαισιώνονται κριτικά, ενώ παράλληλα αμφισβητούνται τοποθετήσεις που οδηγούν σε ατομικούς εγκλωβισμούς. Ο συνδυασμός εικόνας και κριτικού λόγου περιορίζει την υιοθέτηση θυματοποιημένων εκδοχών ταυτότητας ή τουλάχιστον καταδεικνύει τις λεπτές ισορροπίες ανάμεσα στις ηγεμονικές κατασκευές φύλου, την ανθρώπινη επιθυμία, την ανάληψη ευθύνης για όσα συμβαίνουν, και την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων (Μάκη, 2017).
Στα κοινωνικά πεδία μάχης των ταυτοτήτων, επανέρχεται επίσης διαρκώς η έννοια της κριτικής παιδαγωγικής του σώματος της Shapiro (1999). Η συγγραφέας μιλάει για το σώμα ως αφορμή για ανατροφοδότηση και αναστοχασμό πάνω σε όσα συμβαίνουν, ενώ τονίζει ότι δεν είναι μόνο οι λόγοι που διαμορφώνουν τις ταυτότητες. Το σώμα γίνεται πεδίο αντίστασης και αλλαγής μέσα από δημιουργική αμφισβήτηση της κανονικοποιημένης έμφυλης εμπειρίας.
Ως προς τις ομαδικές διεργασίες ο θεραπευτής/η θεραπεύτρια δεν λειτουργεί ως «μάγος» ή «μάγισσα» της ερμηνείας που διαμορφώνει τις θέσεις υποκειμένων και τις αποδεκτές κοινωνικές συμπεριφορές των ανθρώπων που συμμετέχουν. Αντίθετα, οι ρόλοι αντιστρέφονται και ο συντονιστής ή συντονίστρια λειτουργούν ως μάρτυρες, υποστηρικτές και διαμεσολαβητές. Οι εικόνες, οι ιστορίες που προκύπτουν, παράγουν ερμηνευτικά ρεπερτόρια και διλήμματα σε μετασχηματισμούς που συμβαίνουν στο εδώ και τώρα.
Αν λοιπόν το κορίτσι του τραγουδιού ζωγράφιζε την εικόνα της έκλειψης ηλίου δεν θα ψάχναμε «σκοτεινές ιστορίες του υποσυνείδητου», αλλά πιθανότατα θα ακούγαμε με ενδιαφέρον τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις νοηματοδοτήσεις της για το φαινόμενο της έκλειψης ηλίου σε μια συζήτηση με απρόβλεπτες τροπές (και εικόνες).
Βιβλιογραφία
Billig, M., Condor, S., Edwards, D., Gane, M., Middleton, D. and Radley, A.R. (1988). Ideological Dilemmas. London: Sage Publications.
Bozatzis, N. (2014). Banal Occidentalism. Στο C. Antakis and S. Condor (Eds.), Rhetoric, Ideology and Social Psychology: Essays in Honour of Michael Billig. London: Routledge.
Burt, H. (1997). Women, art therapy and feminist theories of development. Στο Hogan, S. (Eds.), Feminist approaches to art therapy. London: Routledge, p.p. 97-114.
Butler, J. (2004). Σώματα που έχουν σημασία: Σχετικά με τα όρια του φύλου σε επίπεδο λόγου. Στο Δ. Μακρυνιώτη (Eπιμ.), Τα όρια του σώματος. Αθήνα: Νήσος.
Butler, J. (2008). Σώματα με σημασία. Αθήνα: Εκκρεμές.
Butler, J. (2009). Αναταραχή φύλου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Foucault, M. (1972). The Arcaeology of Knowledge and the Discourse on Language. New York: Pantheon.
Foucault, M. (1980a). The History of Sexuality: An Introduction. New York: Vintage Books.
Foucault, M. (1980b). Power/knowledge: Selected interviews and other writings 1972-1977. Στο C. Gordon (Eds.). New York: Pantheon Books
Fox, D. και Prillrltensky, I. (2003). Κριτική Ψυχολογία: Εισαγωγή. Αθήνα: Ελληνικά γράμματα.
Hogan, S. (1997a). Introduction: visions of difference. Στο Hogan, S. (Eds.), Feminist approaches to art therapy. London: Routledge, p.p. 11-20.
Hogan, S. (1997b). Problems of identity: deconstructing gender in art therapy. Στο Hogan, S. (Eds.), Feminist approaches to art therapy. London: Routledge, p.p. 21-48.
Hogan, S. (2002). Introduction. Στο Hogan, S.(Eds.), Gender issues in art therapy. London: Jessica Kingsley.
House, R. (2010). In, against and beyond therapy: critical essays towards a post-professional era. London: PCCS Books.
Μάκη, Κ. (2017). Η φεμινιστική εικαστική ψυχοθεραπεία ως εργαλείο κριτικού αναστοχασμού. Εφαρμογές σε ομάδες ενδυνάμωσης γυναικών. Πρακτικά 6ου συνεδρίου της Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων «Καλές Πρακτικές: Κριτική Σκέψη και Δημιουργικότητα». Πρακτικά: Καλές Εκπαιδευτικές Πρακτικές, Κριτική Σκέψη και Δημιουργικότητα – Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων (adulteduc.gr)
Μακρυνιώτη, Δ. (2004). Εισαγωγή: Συγκροτώντας το κοινωνικό σώμα. Στο Δ. Μακρυνιώτη (Eπιμ.), Τα όρια του σώματος. Αθήνα: Νήσος.
Moon, J. A. (1999). Reflection in Learning and Professional development. UK: Kogan Page.
Μποζατζής, Ν. και Δραγώνα Θ. (2011). Εισαγωγή. Στο Ν. Μποζατζής και Θ. Δραγώνα (Eπιμ.), Κοινωνική Ψυχολογία: Η στροφή στον λόγο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Μποζατζής, Ν. (2011). Η στροφή στον λόγο στην Κοινωνική Ψυχολογία: Τέσσερις κομβικές διαμάχες. Στο Ν. Μποζατζής και Θ. Δραγώνα (Eπιμ.), Κοινωνική Ψυχολογία: Η στροφή στον λόγο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Μποζατζής, Ν. και Δραγώνα Θ. (2011). (Eπιμ.), Κοινωνική Ψυχολογία: Η στροφή στον λόγο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Parker, S. (1997). Reflective teaching in a postmodern world: A manifesto for education in postmodernity, Buckingham: Open University Press.
Potter, J. and Wetherell, M. (1987). Discourse and Social Psychology: Beyond Attitudes and Behaviour. London: Sage [ελλ. έκδ.: Potter, J. και Wetherell, M. (2009). Λόγος και Κοινωνική Ψυχολογία: Πέρα από τις στάσεις και τη συμπεριφορά. Αθήνα: Μεταίχμιο].
Shapiro, S. B. (1999). Pedagogy and the politics of the body: a critical praxis. London: Garland Publishing, inc.
Speer, S. (2005). Gender Talk: Feminism, Discourse and Conversation Analysis. London: Routledge.
Viva Davis, N. (2002). Feminist art therapy: contributions from feminist theory and contemporary art practice. Στο Hogan, S.(Eds.), Gender issues in art therapy. London: Jessica Kingsley.
Wetherell, M. and Edley, N. (1999). Negotiating hegemonic masculinity: Imaginary positions and psycho-discursive practices. Feminism and Psychology, 9 (3), pp. 335-356.
Wodak, R. (Eds.) (1997). Gender and Discourse. London: Sage.
Zeichner, K. & Liu, K. Y. (2010). A Critical Analysis of Reflection as a Goal for Teacher Education. In N. Lyons (Eds.), Handbook of Reflection and Reflective Inquiry. Mapping a Way of Knowing for Professional Reflective Inquiry (pp. 67-84). New York: Springer.
1 Η Άννα Μαργαριτοπούλου μεταφράζει τους στίχους του Gianni Rodari. Η μουσική είναι της Λένας Πλάτωνος και τραγουδάει η Σαβίνα Γιαννάτου.