Ρίζωμα

Ιωάννης Ρήγας, Ανεξάρτητος Ερευνητής & Χλόη Κολύρη, Ψυχίατρος - Ψυχαναλύτρια

Σημείωμα των επιμελητών: Στη σημερινή ανάρτηση οι Ρήγας & Κολύρη πραγματεύονται συνοπτικά την έννοια του ριζώματος, εξελίσσοντας την προσέγγιση των Deleuze & Guattari. Εδώ αυτή η έννοια εμπλουτίζει την (καταφατική) κριτική στη θεραπεία, τόσο γιατί φέρει μια αναλογία που αποτυπώνει μια διαφορετική σχέση έντασης και ισχύος, που βασίζεται στην εγκαρσιότητα, όσο και ως αναλογία της θεραπευτικής αφήγησης και ακοής, όπως υποστηρίζουν όμορφα οι συγγραφείς. Αν κάποι@ έχει ασχοληθεί έστω και λίγο με τα φυτά και την κηπουρική, κατανοεί πως, μακριά από την ιεραρχική, αιτιολογική σκέψη, πέρα από τη γενεαλογία και την λογική, τα ριζώματα σχηματίζουν δίκτυα κάτω από το κατώφλι της αντίληψής μας, κάτω από τη γη, τα οποία υποστηρίζουν τη ζωή που φαίνεται

Το ρίζωμα είναι μια έννοια που έρχεται να εκφράσει μια διασπορά μεταλλαγμένων στοιχείων, είναι δηλαδή πρωτίστως ένα επιστημολογικό εργαλείο με μεθοδολογικές εφαρμογές. Είναι όρος βοτανολογίας και χρησιμοποιήθηκε τροποποιημένος ως καταφατική κριτική έννοια από τους Gilles Deleuze και Felix Guattari (2017). Το ρίζωμα απαντάει στο εξής ερώτημα: πώς μπορούμε να αποδώσουμε ένα δίκτυο που το ίδιο αλλάζει καθώς εξαπλώνεται, και εξαπλώνεται επειδή λαμβάνουν χώρα συμβάντα εντός των οποίων εντελώς ετερογενή στοιχεία διαπερνούνται εγκάρσια και μπαίνουν σε νέες διαρρυθμίσεις που σημαδεύουν με μοναδικό τρόπο τον χωροχρόνο καθώς και τις υλικές και άυλες παραγωγές;

Υπάρχει η δενδροειδής κατανομή όπως αυτή μιας οικογένειας (οικογενειακό δέντρο) ή ειδών ζωής, και οι κατηγορίες (πχ άνθρωποι, ζώα, φυτά) που συνδέονται γραμμικά (μια γραμμή προόδου του χρόνου) και αιτιοκρατικά, και ενώνονται σε έναν κορμό προέλευσης. Υπάρχει επίσης και η γενεαλογία, μια μέθοδος που παρατηρούνται διάφορες παγιώσεις στρωμάτων, όπως τα ιζηματογενή στρώματα στη γεωλογία. Η έννοια ρίζωμα, λοιπόν, έρχεται να προσφέρει έναν διαφορετικό τρόπο που απρόσμενα, και χωρίς γραμμική χρονική συνέπεια, στοιχεία διαφορετικών στρωμάτων, κατηγοριών, και δενδροειδών κατανομών πυκνώνουν και εντοπίζονται πλατώματα έντασης.

Πρόκειται για μια μεθοδολογία πειραματικής δημιουργίας χαρτογραφίας που η είσοδος δεν γίνεται από τον κεντρικό κορμό και τις ρίζες ως προέλευση, αλλά ενδιάμεσα, στους πόρους διαφόρων συνόρων, μια είσοδος από οποιοδήποτε σημείο και όχι από μια αρχή και ένα τέλος (Parr, 2005, σελ. 58-59). Η κίνηση εντός των ριζωμάτων είναι κίνηση έντασης και όχι έκτασης. Οι κινήσεις αυτές των ριζωμάτων αποτελούν «νέα μονοπάτια, νέες συνάψεις για νέες συνθέσεις» (Alliez, 2004, σελ. 103).

Η χρήση της έννοιας του ριζώματος δεν έρχεται να αντικαταστήσει, ως προνομιακή, τις υπόλοιπες έννοιες, αλλά να «εξετάσει εφευρετικά και να καθορίσει κάποια αίσθηση πέρα και εντός των ορίων της αντίληψης και της νόησης» μας (Parr, 2005, σελ. 173), είναι, θα λέγαμε, ένας τρόπος που θα μας βοηθούσε να συλλάβουμε «μικροσκοπικές αντιληπτικότητες και μικροσκοπικές συνεργασίες» (Deleuze & Guattari in Stivale, 2008, σελ. 23).

Ένα νευρικό σύστημα αποτελεί ρίζωμα, αφού η έννοια έχει εμπλουτιστεί και από ιδέες του Gregory Bateson στο Βήματα για μια Οικολογία του Νου (Parr, 2005, σελ. 234-235. Bateson, 2017). Η έννοια του ριζώματος μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως ένας τρόπος χαρτογράφησης της αφήγησης και ακοής στην ψυχοθεραπεία, που ενώ εκ πρώτης όψεως τα στοιχεία διαδοχής φαίνονται πλήρως ετερογενή (πρόσωπα, πράγματα, καταστάσεις, τόποι και χρόνοι) τα ίδια τα περάσματα μεταξύ των στοιχείων, μαζί με την δύναμη εκφοράς τους, δημιουργούν ένα δίκτυο ανεπαίσθητης νοηματοδότησης (sense), μεταξύ νοηματοδότησης και μη-νοήματος (Deleuze, 2021), μεταξύ μικροσκοπικών αισθήσεων και μικροσκοπικής αντίληψης. Τα φαινομενικά κενά σημασίας (meaning) δηλαδή μετατρέπονται σε παραπομπές, σε μεταβάσεις, είναι τα «κενά» (λογικής, σύνταξης, έκφρασης, αιτίας, αποτελεσμάτων) που επιτρέπουν το δημιουργικό μπόλιασμα από το ένα στοιχείο στο άλλο.

Συνήθως περιμένουμε δενδροειδείς κατανομές, λογικές επαγωγές, κατηγοριοποιήσεις, και τις περιμένουμε διότι έχουμε μια συγκεκριμένη εικόνα για τη λειτουργία της σκέψης και του εγκεφάλου, του σώματος και των αισθήσεων μέσω αιτίας-αποτελέσματος. Ωστόσο, η ριζωματική σκέψη έρχεται να προσθέσει και έναν ακόμα τρόπο λειτουργίας και πορείας. Δημιουργεί μονοπάτια, στα οποία αντί για κλαδιά και καταγωγές εμφανίζονται χορτάρια και γρασίδια, χλόες και ζιζάνια, δίκτυα που οφείλουμε να μην τα υποτιμήσουμε ή να τα ερμηνεύσουμε βάση των δικών μας λογικών, αλλά να τα επεξεργαστούμε ως συστήματα χρήσιμα και αυτάξια, σαν να είναι Σύμπαντα αναφοράς και πρόσδοσης αξίας (δες λήμμα σχιζοανάλυση).

Βιβλιογραφία

Alliez, E. (2004). The Signature of the World (Μτφ Elliot Ross Albert & Alberto Toscano). Νέα Υόρκη, Λονδίνο: Continuum.

Bateson, G. (2017). Βήματα για μια Οικολογία του Νου (Μτφ. Ελένη Σαμαρά). Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Deleuze, G. & Guattari, F. (2017) [1980]. Χίλια Πλατώματα. Τόμος 2. Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια. Αθήνα: Πλέθρον.

Deleuze, G. (2021) [1969]. Λογική του Νοήματος. Αθήνα: Εκκρεμές.

Parr, A. (2005). The Deleuze Dictionary. Εδιμβούργο: Edinburgh University Press.

Stivale, J. C. (2008). Gilles Deleuze’s ABCs, The Folds of Friendship. Βαλτιμόρη: The John Hopkins University Press.