Αποϊδρυματοποίηση

Εκ μέρους του Δικτύου Ανθρώπων που Ακούνε Φωνές (Hearing Voices Network Greece) Λυκούργος Καρατζαφέρης & Λουκία Χαϊδεμενάκη

Σημείωμα των επιμελητών: Σε αυτή την έννοια δι-αρθρώνονται αντιστικτικά ο κριτικός λόγος των ακτιβιστών των κινημάτων περί της νεοφιλελεύθερης αποϊδρυματοποίησης με τo προσωπικό βίωμα της Ν. Κουτσογιάννη, η οποία γράφει: “Είναι η πόρτα που θα ανοίξει στην ζωή; Είναι η πόρτα που θα ανοίξει στην αρρώστια;”. Για μας αυτοί οι 2 στίχοι συνοψίζουν την αντιφατικότητα της αποϊδρυματοποίησης για τους άμεσα ενδιαφερόμενους, το πολύπαθο (κατ’ ευφημισμό) όρο που αν είναι υπέρβαση, ανοίγει μια πόρτα προς τη ζωή, αλλά αν είναι απλές δομικές αλλαγές, ανοίγουν την πόρτα (ή καλύτερα την διατηρούν κλειστή) στην αρρώστια.  

Πρόκειται για πολύπαθο, σε σχέση με την ελληνική πραγματικότητα, όρο, η συζήτηση γύρω από τον οποίο ξεκινάει τη δεκαετία του ογδόντα και το «σκάνδαλο» της Λέρου, με την «ανακάλυψη» του «κολαστηρίου της Λέρου».  Έκτοτε συζητιέται διαρκώς τόσο σε θεσμικά όσο και από εξωθεσμικά πλαίσια ως μια αναγκαιότητα στα πλαίσια της πολύπαθης «ψυχιατρικής μεταρρύθμισης», η οποία και αυτή, στο βαθμό που ξεκίνησε (αν ξεκίνησε ποτέ) στην Ελλάδα ήταν αποτέλεσμα πίεσης που ήρθε από το εξωτερικό. Ξεκινώντας από τη δεκαετία του ογδόντα το κλείσιμο των ψυχιατρείων, ως αναγκαία προϋπόθεση για την αποϊδρυματοποίηση (ή εναλλακτικά αποασυλοποίησης) δεν αφορούσε παρά κάποιες μικρές ομάδες Ελλήνων επαγγελματιών ψυχικής υγείας και ελάχιστων ομάδων του ανταγωνιστικού κινήματος.

Λέει χαρακτηριστικά ο Κ. Μπαϊρακτάρης (Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση, 2021) απευθυνόμενο στο Υπουργείο Υγείας: «Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση αποσκοπούσε, από την έναρξή της στα μέσα της δεκαετίας του ’80, στην άρση της ιδρυματικής και ψυχιατρικής βαρβαρότητας στα ελληνικά Ψυχιατρεία, την Αποϊδρυματοποίηση και την εφαρμογή ενός άλλου επιστημονικού παραδείγματος. Η ακύρωση της ψυχιατρικής βαρβαρότητας προϋποθέτει την ακύρωση του επιστημονικού παραδείγματος που οδηγεί σε αυτήν. Προϋποθέτει την ακύρωση του Μονολόγου των ειδικών. Γιατί ο Μονόλογος αυτός οδηγεί στις καταστάσεις βαρβαρότητας και στον στιγματισμό.» Πρόκειται λοιπόν από μια κριτική σκοπιά για τη ριζική αμφισβήτηση όλων των θεσμών που γεννούν τον εγκλεισμό και όχι για μια απλή χωροταξική αλλαγή. 

Ο Θόδωρος Μεγαλοοικονόμου (2022) περιγράφει την αποϊδρυματοποίηση ως «μια διαρκή διαδικασία» (ο.π:102), η οποία «δεν είναι μια απλή διαδικασία δομικών αλλαγών, αλλά έχει έναν εγγενή θεραπευτικό χαρακτήρα», (ο.π.: 93) με στόχο «την αλλαγή της υπάρχουσας κουλτούρας» (ο.π.: 102) ώστε να «μη σχετιζόμαστε με μια αφηρημένη αρρώστια ως άθροισμα συμπτωμάτων και συμπεριφορών» (ο.π.: 102) αλλά μέσω μιας «πρακτικής - κριτικής διαδικασίας, η οποία θα παράγει αυτό το “περιθώριο ελευθερίας” που καθιστά εφικτή τη δημιουργία δυνατοτήτων, ευκαιριών και σχέσεων» (ο.π.: 189-190).  Σε πρακτικό επίπεδο αφορά ένα σύνολο δραστηριοτήτων, οι οποίες τείνουν στην εγκαθίδρυση του ασθενή ως κοινωνικά δρώντος υποκειμένου με τη δραστηριοποίηση κοινωνικών παραγόντων, την παραγωγή νοήματος, την κατοχύρωση δικαιωμάτων (ο.π.: 101). Η Αποϊδρυματοποίηση επομένως, συνιστά μια «διαρκή́ διαδικασία υπέρβασης, που αφορά́ όλους τους θεραπευτικούς και κοινωνικούς θεσμούς και σχέσεις, που παγιοποιούν τις απαντήσεις στην ψυχική́ οδύνη/αρρώστια» (ο.π.: 224). Αποτελεί  «μια διαδικασία αμφισβήτησης κάθε (θεσμικού/ επιστημονικού/ θεραπευτικού/ κοινωνικού) περιορισμού για την ολόπλευρη ανάδυση αναγκών, επιθυμιών και δυνατοτήτων του πάσχοντος υποκείμενου, προκειμένου ν’ ανακτήσει, να εκφράσει και να πραγματώσει τον αυθεντικό́ εαυτό́ του, την ελευθερία του και τη σχέση του με τον κόσμο. (ο.π.: 224). Τελικά η Αποϊδρυματοποίηση είναι μια κινηματικού τύπου διαδικασία, που έχει μια υλική βάση και «προϋποθέτει τη λειτουργία θεραπευτικών ομάδων, τη διατήρηση των θέσεων εργασίας και την παροχή υλικών κινήτρων» (ο.π.: 117-118). Τούτο σημαίνει μια προσέγγιση που να συναντά τη σφαιρικότητα του προσώπου και όχι κάποιες δεξιότητες ή επιμέρους λειτουργίες (Καρατζαφέρης, 2023).

Αντίθετα με τα παραπάνω, αυτό που προοδευτικά παρατηρείται τη δεκαετία του 2000 με την εδραίωση του «Ψυχαργώς» αφορά μια προοδευτική μετακίνηση σε μια νεοφιλελεύθερη, τεχνοκρατική προσέγγιση της αποασυλοποίησης. Η Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση (2021: 225) σχολιάζοντας σε ένα κείμενο του 2012, το «σχέδιο για την αναθεώρηση του Ψυχαργώς» εν μέσω μνημονίων παρατηρεί πως «αντί για υπέρβαση του ολοπαγούς ιδρύματος, μέσω μιας βαθμιαίας διαδικασίας Αποϊδρυματοποίησης (ως μιας θεσμικής αλλαγής, που περιλαμβάνει αλλαγή των σχέσεων εξουσίας, την εξάλειψη της κουλτούρας και των πρακτικών του ψυχιατρικού εγκλεισμού κ.ο.κ.), μιλάμε για “εδώ και τώρα” μεταφορές προσωπικού, προκειμένου να απορροφηθούν κονδύλια του ΕΣΠΑ, συνέπεια των οποίων δεν θα είναι παρά η κατάρρευση των υπαρχουσών (ανεξαρτήτως πόσο ανεπαρκών, δυσλειτουργικών, κατασταλτικών) μονάδων και ιδρυμάτων». Η Συσπείρωση  συγκροτήθηκε ως επώνυμη κινηματική συλλογικότητα, στον χώρο της ψυχικής υγείας, μέσω του ιδρυτικού της κειμένου του Σεπτεμβρίου 2005, και για τα επόμενα χρόνια ασκεί κριτική στη λογική «ρηγκανικού κλεισίματος των ψυχιατρείων» (ο.π.: 226, 268), όπου η «αγωνία» της απορρόφησης των διαθέσιμων κονδυλίων αποτελούν τα οχήματα επιτάχυνσης της λεγόμενης «αποασυλοποίησης». Σε αυτήν την λογική, οι «εκθέσεις ιδεών» διαφόρων εμπειρογνωμόνων συγκροτούν περισσότερο βιβλιογραφικά αναγνώσματα ξένων εμπειριών και άλλοθι απορρόφησης κονδυλίων παρά Εθνικά Σχέδια για μια άλλη συνάντηση με τον ψυχικό πόνο και τους ψυχικά πάσχοντες με . το ρόλο των αρμόδιων οργάνων από πλευράς ΕΕ να στοχεύει στη διασφάλιση της ύπαρξης και της ενίσχυσης των «ΜΚΟ», ως μέρος μιας κίνησης ιδιωτικοποίησης και βαθμιαίας απόσυρσης (ο.π. 399-400).

Ίσως όμως θα ήταν καλύτερο να ακούσει κανείς την Ντία Κουτσογιάννη που διαμένει σε ένα από τους επονομαζόμενους ξενώνες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και περιγράφει την ιδρυματική λογική μιας δομής που στα χαρτιά αποτελεί προθάλαμο κοινωνικής επανένταξης: 

«Το καπνιστήριο είναι χωμένο κάτω από τις σκάλες του ισογείου. Οι τοίχοι είναι κίτρινοι, οι καρέκλες πλαστικές σαν αυτές που πουλούν στη λαϊκή, το τραπέζι παλιό και φθαρμένο, με ένα άθλιο πλαστικό τραπεζομάντιλο. Εκεί καπνίζουμε, συζητάμε και καθόμαστε 5 άτομα, 4 άντρες και η αφεντιά μου. Στο βάθος κατεβαίνοντας μερικά σκαλοπάτια βρίσκεται η εξώπορτα του ξενώνα. Όποτε την χαζεύω έχω την αίσθηση ότι την φιλούν δράκοι. Νιώθω τα προβλήματα να ανεβαίνουν στο κεφάλι μου και να το βαραίνουν. 

Είναι η πόρτα που θα ανοίξει στην ζωή;

Είναι η πόρτα που θα ανοίξει στην αρρώστια; 

Είναι η πόρτα που θα ανοίξει στη σιωπή;

Είναι η πόρτα που θα ανοίξει στην υγεία;

Είναι η πόρτα που θα ανοίξει στην κοινωνία;

Υπάρχει χώρος για μένα εκεί έξω;

Και μέσα τι γίνεται;»

Σε ένα άλλο κείμενό της την περίοδο της καραντίνας «δίνει ένα στίγμα του τι γίνεται»:

«Ογδόντα μέρες εγκλεισμού. Πόσοι από σας θα άντεχαν να απομονωθούν με ανθρώπους που δεν επέλεξαν; Μακριά από τους αγαπημένους τους. Πόσοι από σας θα άντεχαν χωρίς απασχόληση; Χωρίς ψυχαγωγία; Χωρίς σωματική άσκηση; Η τηλεόραση είναι χαλασμένη, το DVD δεν λειτουργεί ούτε και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Όπα… Τα πράγματα είναι σκούρα και συνεχώς σκουραίνουν. Δεν ξέρω αν με αυτούς που διαμένω θα παρεξηγηθώ ή όχι. Όμως, πίσω από τη γνώση του εγκλεισμού, που τη γνωρίσαμε όλοι εδώ, υπάρχουν στον καθένα μας χωριστά αρετές που δεν τις συναντάς στους συνηθισμένους ανθρώπους.»

Βιβλιογραφία

Καρατζαφέρης Λ. (2023). Παρουσίαση βιβλίου: Δρομοκαΐτειο - Λέρος – Δαφνί. Σκέψεις πάνω στο βιβλίο του Θ. Μεγαλοοικονόμου. Ε.Ε.Ε.Σ.ΚΕ.Ψ.Ο. Περιοδικό “Συστημική Σκέψη & Ψυχοθεραπεία”. Τεύχος 22

Κουτσογιάννη Ντία (2020α). Η ματιά κι η απόσταση ως την πόρτα. Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 143: 69

Κουτσογιάννη Ντία (2020β). Άτιτλο. Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 143: 68

Μεγαλοοικονόμου Θ. (2022). Δρομοκαΐτειο - Λέρος - Δαφνί. Ο ένας τοίχος μετά τον άλλο. Εκδόσεις των Συναδέλφων

Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση (2021). Ανιχνεύοντας διαδρομές κινηματικής αντίστασης στην κυρίαρχη ψυχιατρική. Εκδόσεις Αλφειός