Κριτική Ψυχολογία

Μανόλης Δαφέρμος, Καθηγητής Επιστημολογίας της Ψυχολογίας, τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Σημείωμα των Επιμελητών: Η Κριτική Ψυχολογία αποτελεί τον ένα καθοριστικό άξονα που τέμνει το εγχείρημά μας για ένα εννοιολογικό αρχείο. Στη σημερινή εννοιολόγηση, ο Μ. Δαφέρμος, με σημαντικό έργο στον χώρο, μας δίνει μια πολύ συμπυκνωμένη εικόνα του σύμπαντος αναφορών και ‘χώρων’ της κριτικής ψυχολογίας, τεκμηριωμένη με τις κατάλληλες αναφορές. Καθώς εμπλουτίζεται το αρχείο, αυτή η έννοια δεν θα μπορούσε να λείπει.

Ο όρος «κριτική ψυχολογία» αναφέρεται σε ένα κίνημα/ρεύμα που συγκρούεται με την ψυχολογία του κυρίαρχου ρεύματος, δηλαδή με την ψυχολογία όπως διδάσκεται στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής και ασκείται από την πλειονότητα των ειδικών (ψυχολόγων, ερευνητών, κ.α.). Η κριτική ψυχολογία καλύπτει ένα ευρύ -και σε μεγάλο βαθμό- ανομοιογενές φάσμα προσεγγίσεων οι εκπρόσωποι των οποίων θέτουν υπό αμφισβήτηση θεμελιώδεις οντολογικές, επιστημολογικές και κοινωνικές παραδοχές της ψυχολογίας του κυρίαρχου ρεύματος και εξετάζουν κριτικά τους τρόπους χρήσης της ψυχολογίας στο πλαίσιο της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας.

Είναι δυνατόν να εντοπιστούν κριτικές προσεγγίσεις της Ψυχολογίας ως «προβληματικού κλάδου» ήδη στο τέλος του 19^ου αιώνα, όπως επίσης κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα (Dafermos & Marvakis, 2006). Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές της δεκαετίας του 1970 διαμορφώθηκε το κίνημα της Γερμανικής Κριτικής Ψυχολογίας στο Δυτικό Βερολίνο με εμβληματική μορφή τον K. Holzkamp. Σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του εν λόγω ρεύματος διαδραμάτισε η ευρύτατη ανάπτυξη των κοινωνικών κινημάτων, όπως το κίνημα εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ, το φοιτητικό κίνημα, το αντιαποικιοκρατικό κίνημα, κ.α. O Holzkamp (1983) επιχείρησε να δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο και συνεκτικό σύστημα ψυχολογικών κατηγοριών στηριζόμενος κυρίως στην θεωρία της δραστηριότητας του A. Leontyev, την πολιτισμική-ιστορική ψυχολογία και την υλιστική θεώρηση της ιστορίας (Holzkamp, 1972. Tolman, & Maiers, 1991).

Tο κίνημα της αγγλοσαξονικής κριτικής ψυχολογίας αποτελεί διακριτή παράδοση που διαμορφώθηκε ως αποτέλεσμα της κρίσης της ψυχολογίας κατά την περίοδο 1960-1970. Η κρίση της παραδοσιακής εργαστηριακής-πειραματικής κοινωνικής ψυχολογίας επιτάχυνε την αναζήτηση νέων προσεγγίσεων (φαινομενολογία, μεταδομισμός, κοινωνικός κονστρουκτσιονισμός, κριτικός ρεαλισμός, κ.α.). συμπεριλαμβανομένης και της κριτικής ψυχολογίας η οποία επηρεάστηκε από τις προαναφερόμενες προσεγγίσεις. Σημαντικό ρόλο για τη γένεση του κινήματος Κριτικής Ψυχολογίας διαδραμάτισε το «δίκτυο Ριζοσπαστικής Ψυχολογίας» (Radical Psychology Network) το οποίο έθεσε το ζήτημα της μεταρρύθμισης της ψυχολογίας σε σχέση με το προσανατολισμό της «Αμερικανικής Ένωσης Ψυχολόγων» (APA) και στη συνέχεια το περιοδικό “Annual Review of Critical Psychology”. Στο πλαίσιο του εν λόγω ρεύματος τέθηκε το ζήτημα της κριτικής εξέτασης των τρόπων μέσω των οποίων συγκεκριμένες μορφές ψυχολογικής δράσης αποκτούν προνομιούχα θέση έναντι κάποιων άλλων, καθώς επίσης των ψυχολογικών προσεγγίσεων που λειτουργούν ιδεολογικά στην κατεύθυνση της ενίσχυσης της εξουσίας (Parker, 2007). Υπό αυτό το πρίσμα, θεωρήσεις, τρόποι πραγματοποίησης της έρευνας και πρακτικές που παρουσιάζονται συνήθως ως αντικειμενικές και ουδέτερες στην πραγματικότητα συμβάλλουν στην αναπαραγωγή καταπιεστικών κοινωνικών δομών. Αναφέρουμε ενδεικτικά τη χρήση της Ψυχολογίας σε ολοπαγή ιδρύματα, όπως το σωφρονιστικό σύστημα και το στρατό, την επιλογή προσωπικού και τις πρακτικές αποκλεισμού των «απείθαρχων» ατόμων ή ομάδων, κ.α.

Στην Αφρική, την Ασία και την Νότια Αμερική διαμορφώθηκε ένα ευρύ φάσμα κριτικών προσεγγίσεων των θεωριών, των ερευνητικών τεχνικών και των πρακτικών της επικρατούσας βορειοατλαντικής ψυχολογίας, η οποία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ιδεολογία του φιλελεύθερου ατομικισμού (Christopher & Hickinbottom, 2008) και παρουσιάζεται ως καθολική ψυχολογική γνώση. Στο πλαίσιο του ‘εκσυγχρονισμού’ των ‘μη δυτικών’ χωρών η κυρίαρχη βορειοατλαντική ψυχολογία μεταφέρθηκε και υιοθετήθηκε άκριτα από πολλούς ψυχολόγους σε όλο τον κόσμο (Dafermos, Marvakis, Mentinis, Painter & Triliva, 2013). Η ποικιλία των προσεγγίσεων της κριτικής ψυχολογίας σε διαφορετικές ηπείρους και χώρες απεικονίζονται σε δύο ειδικά αφιερώματα του περιοδικού “Annual Review of Critical Psychology”: Critical Psychology in a Changing World, Critical Psychology in a Changing World II: Building Bridges and Expanding the Dialogue όπως επίσης στο “Handbook of Critical Psychology» (Parker, 2015). Στην «Εγκυκλοπαίδεια Κριτικής Ψυχολογίας» (Teo, 2014) παρουσιάζεται μια ευρεία γκάμα ψυχολογικών θεμάτων, διαδικασιών, πρακτικών υπό το πρίσμα μιας κριτικής προοπτικής (Teo, 2014).

Μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι οι κριτικές της ψυχολογίας είναι ποικίλες, γίνονται υπό το πρίσμα πολλών και διαφορετικών προοπτικών και δεν συγκροτούν κάποια ενιαία, συμπαγή, θεσμοποιημένη, εναλλακτική σχολή/κατεύθυνση. Η κριτική ψυχολογία είναι ένας όρος-«ομπρέλα» που αγκαλιάζει ένα ευρύτατο φάσμα ριζοσπαστικών, φεμινιστικών, αντιρατσιστικών, μετα-αποικιακών, οικολογικών προσεγγίσεων και πρακτικών. Ο κριτικός προβληματισμός απέναντι στις κυρίαρχες θεωρίες και πρακτικές στο πεδίο της ψυχολογίας συνδυάζεται με την έμπρακτη υποστήριξη των κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων και ατόμων (Dafermos & Marvakis, 2006. Parker, 2015).

Κριτικός προβληματισμός σχετικά με τις θεωρίες, την έρευνα και τις πρακτικές στο πεδίο της Ψυχολογίας αναπτύσσεται σε ένα ευρύ φάσμα περιοδικών. Αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένα από αυτά: “Outlines. Critical Practice Studies”, Forum Kritische Psychologie, Feminism & Psychology, Journal of Critical Psychology, Counselling and Psychotherapy, Teoría y Crítica de la Psicología, Theory & Psychology, Culture & Psychology, κ.α.

Στην διεθνή κοινότητα αναπτύσσεται προβληματισμός σχετικά με τις προοπτικές ανάπτυξης της κριτικής ψυχολογίας. Πιο συγκεκριμένα, έχει τεθεί το ερώτημα αν η κριτική ψυχολογία θα συνεχίσει να εστιάζεται στην αποδόμηση της επικρατούσας/δεσπόζουσας ψυχολογίας στο πλαίσιο μιας δυαδικής εννοιολόγησης (επικρατούσα ψυχολογία έναντι της κριτικής ψυχολογίας). Είναι δυνατόν η κριτική ψυχολογία να αναπτύξει μια συνεκτική και συστηματική εναλλακτική πρόταση; (Cromby & Willis, 2012. Dafermos, Marvakis, Mentinis, Painter & Triliva, 2013).

Βιβλιογραφία

Christopher, J.C. & Hickinbottom, S. (2008). Positive psychology, ethnocentrism, and the disguised ideology of individualism. Theory & Psychology, 18, 563-589.

Cromby, J. & Willis, M. (2012). England’s dreaming? UK critical psychology. Annual Review of Critical Psychology, 10.

Dafermos, Μ., Marvakis, Α. Mentinis, M. Painter, D. Triliva, S. (2013). This World Is not Enough: The Dialectics of Critical Psychology. Annual Review of Critical Psychology, 13, 1-34.

Dafermos, M. & Marvakis, A. (2006). Critiques in Psychology – Critical Psychology. Annual Review of Critical Psychology, 5, 1-20

Holzkamp, K. (1983). Grundlegung der Psychologie. Frankfurt/M.: Campus.

Holzkamp, Κ. (1972). Kritische Psychologie: Vorbereitende Arbeiten. Frankfurt: Fischer-Verlag.

Parker, I. (2007). Critical Psychology: What It Is and What It Is Not. Social and Personality Psychology Compass 1(1), 1–15, 10.1111/j.1751-9004.2007.00008.x

Parker, I. (Ed.) (2015). Handbook of Critical Psychology. London and New York: Routledge.

Teo, Τ. (Ed.) (2014). Encyclopedia of Critical Psychology. Berlin Heidelberg: Springer-Verlag.

Tolman, C., & Maiers, W. (Eds) (1991). Critical Psychology: Contributions to an Historical Science of the Subject. Cambridge: Cambridge University Press.