Σημείωμα των επιμελητών: Ας μη γελιόμαστε, η έννοια αυτή - όπως και η λευκότητα που παρατέθηκε στους Αστερισμούς πριν λίγο καιρό - πολύ συχνά παραμερίζεται και αποσιωπάται στον λόγο των ψυ-επαγγελμάτων. Λες και δεν αφορά τις διαδικασίες ψυχοκοινωνικής συγκρότησης των υποκειμένων στον γεωγραφικό και γλωσσικό χώρο της Ελλάδας, σαν να μην υπήρξαν διεργασίες αποικιοποίησης των γλωσσικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών μειονοτήτων, εθνοκαθάρσεις, ανταλλαγές και μαζικές σχεδιασμένες εγκατάστάσεις πληθυσμών στον 20ο αιώνα και παλιότερα. Λες και δεν έγινε/γίνεται μια αποικιοποίηση του φαντασιακού από τον λόγο των ψυ-επαγγελμάτων περί νευρο-τυπικότητας, νορμών και σχεσιακής ετεροκανονικότητας. Με αυτό το σκεπτικό καλωσορίζουμε την εννοιολόγηση αυτή, καθώς η συγγραφέας όχι μόνο πλαισιώνει ιστορικά, αλλά και συνδέει την αποικιοποίηση με τον ψυχικό χώρο.
Ας μη γελιόμαστε! Οι πρώτες εγγραφές μας είναι αποικιοκρατικές. Και είναι ισχυρές γιατί γεννηθήκαμε στην πλευρά εκείνη του κόσμου όπου προς το παρόν απολαμβάνουμε προνόμια, ευημερία (όπως αυτή εννοείται), ειρήνη (εν μέσω πολέμων), και το σπουδαιότερο, δεν είμαστε διατεθειμένοι να χάσουμε αυτή τη θέση. Η αποικιοκρατία είναι το λίκνο του καπιταλισμού και η διχοτόμηση του κόσμου σε μητρόπολη και περιφέρεια γίνεται η προϋπόθεση της ισχυροποίησης και της παράτασης της ζωής του. Έκτοτε η χαρτογράφηση του κόσμου μας, ως γίγνεσθαι ιστορικού, κοινωνικο-οικονομικού, πολιτικού και ψυχικού στριμώχνεται σε αυτή την πραγματικότητα.
Ουκ επιθυμήσεις όσα του πλησίον σου εστί!
Ο κύκλος της απληστίας, της αρπαγής, του εξανδραποδισμού εθνών ξεκίνησε ως θρησκευτική εκστρατεία (σταυροφορίες) ή ως εξερεύνηση αχαρτογράφητων ως τότε περιοχών της γης. Στη φεουδαρχική Ευρώπη, σημείο εκκίνησης των επιχειρήσεων, καταφθάνουν εκτός από τον πλούτο οι εντυπώσεις των πρώτων ναυσιπόρων για τους πολιτισμούς που συναντούν. Η συσσώρευση αυτή του πλούτου, η πρωταρχική συσσώρευση, ως τυχαίο ιστορικό γεγονός, δημιουργεί τις συνθήκες ισχυροποίησης και ανόδου της αστικής τάξης και οι μέχρι τότε άγνωστοι λαοί, της Αφρικής και της Αμερικής εκτίθενται στη βία του δουλεμπορίου, οι τόποι τους λεηλατούνται και μετατρέπονται σε ευρωπαϊκές αποικίες, και οι ίδιοι εγγράφονται στην ιστορία του δυτικού κόσμου ως πρωτόγονοι, άξιοι της σκλαβιάς και των δεινών τους. Αναλώσιμοι, χάνονται στα ταξίδια από την Αφρική προς την Ευρώπη και κυρίως προς την Αμερική.
Μετά το τέλος του Β΄ παγκόσμιου πολέμου εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα ξεσπάνε στις αποικιοκρατούμενες χώρες της Ασίας και της Αφρικής, αργότερα και της Λατινικής Αμερικής, μετασχηματίζοντας τον αποικιακό χάρτη. Ο παλιός τύπος αποικιακής κυριαρχίας με τους ξενόφερτους τοποτηρητές αλλάζει και αναδεικνύονται ντόπιες ηγετικές μορφές. Μπαίνουμε στην εποχή του νεοαποικισμού. Οι ντόπιες εξουσίες φαίνεται να έχουν τον έλεγχο, κάτω όμως από το άγρυπνο βλέμμα των μεγάλων δυνάμεων, ενώ ο οικονομικός έλεγχος διατηρείται με την άνιση ανταλλαγή. Οι πρώην αποικιοκρατούμενες χώρες, ρημαγμένες υλικά και ηθικά, κερδίζουν την υπό όρους ανεξαρτησία τους, δηλαδή μια χρονίζουσα αποσταθεροποίηση λόγω συρράξεων με όμορες χώρες και εμφυλίων πολέμων που υποκινούνται από κάστες θρησκευτικές ή πολιτικές.
Την εποχή του νεοαποικισμού η ρητορική της αποικιοκρατίας αλλάζει. Γίνεται πιο ανθρωπιστική, ενδιαφέρεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την παγκόσμια ειρήνη μέχρι του σημείου να εκκινεί πολεμικές συρράξεις και να υποκινεί μακροχρόνιους πολέμους. Ο κόσμος διαιρείται ξανά σε πλούσιες και φτωχές χώρες που τείνουν όμως και αυτές να κυριαρχήσουν δημιουργώντας έναν ασταθή και ρευστό αποικιοκρατικό χάρτη.
Φοβού τον πλησίον σου ως σεαυτόν (Ζίζεκ, 2010, σελ. 53)
Η αποικιοποίηση ξεκινάει με την βίαιη εισβολή των Ευρωπαίων κατακτητών και την αρπαγή των εδαφών και του φυσικού και υλικού πλούτου λαών της Αφρικής και της Αμερικής και ακολουθείται από την πολιτιστική υποτέλεια με την καταστροφή του πολιτισμικού τους εποικοδομήματος. Ακόμη και όσοι υποτελείς δεν μετακινούνται, βιώνουν τον ξεριζωμό στον ίδιο τους τον τόπο. Την αρχική συνθήκη ακολουθεί η οικονομική στυγνή εκμετάλλευση του ανθρώπινου δυναμικού και των φυσικών πόρων από νεοφερμένους Ευρωπαίους αποίκους.
Ίσως πρώτος ο Frantz Fannon (1952) προσπαθεί να διερευνήσει την διαδρομή της αποικιοποίησης μέσα από την οπτική μιας ψυχανάλυσης, περισσότερο κοινωνικής. Το βίωμά του (ιθαγενής στη Μαρτινίκη, ψυχίατρος στη Γαλλία και την Αλγερία, μαχητής του εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου της Αλγερίας) προσδίδει δύναμη και αυθεντικότητα στα γραπτά του που αποτελούν συνάμα μαρτυρία και επιστημονική ανάλυση.
Θεωρεί ότι ένας από τους βασικούς μηχανισμούς αποικιοποίησης είναι η συστηματική και επίμονη άρνηση αναγνώρισης της ανθρώπινης υπόστασης των ιθαγενών, μία συνθήκη πιεστική και προσβλητική που τους κάνει να αναρωτιούνται συνεχώς ποιοι είναι στην πραγματικότητα.
«Η προσβολή φτιάχνει «ον». Είναι ένας οντολογικός εγκλωβισμός. Και όσο περισσότερο υπάρχει «ον» τόσο λιγότερο υπάρχει ύπαρξη» μας λέει ο Πιερ Ντελωναί (2021, σελ.129).
Η αποικιοποίηση προσβάλλει κυρίως το σωματικό σχήμα του υποτελούς, την αίσθηση του εαυτού του στον κόσμο που αποτελεί μοναδικό συστατικό της ενσώματης υποκειμενικότητάς του.
«Η αποστροφή, η ενοχή, κάθε συναισθηματική αγκύλωση του αποικιοκράτη, κάθε αποικιοποιητή, εναποθέτει θυμό, οργή στα κόκκαλα των αποικιοποιημένων που στη συνέχεια ολοένα αναζωπυρώνεται με την καταπίεση. Και ο θυμός βρίσκει την έκφρασή του σε κάθε βίαιη και αυτοκαταστροφική εκδήλωση, ως επιβεβαίωση κάθε φυλετικής διάκρισης και ως δικαίωση κάθε ρατσισμού» (Fannon 1961, σελ.52).
«Ο μαύρος είναι δημιούργημα του λευκού και η φυλή είναι το υπο-προϊόν» (Oliver 2004, σελ. 50). Και αυτή η ιδέα του μαύρου που αντιπροσωπεύει όλα όσα ο λευκός πολιτισμένος αποικιοκράτης αρνείται - το όριο με το ζωώδες - του δίνει τη δυνατότητα να προβάλλει σε ένα κατώτερο φυλετικά άλλο, τον αποικιοκρατούμενο, όλες τις ιδιότητες που ο ίδιος απεχθάνεται.
Λέει χαρακτηριστικά ο Fannon:
«Στον αποικιοκρατικό κόσμο, η συναισθηματική ευαισθησία του ιθαγενή μένει στο δέρμα σαν ανοιχτή πληγή που βαθαίνει από το καυστικό υγρό (οι αξίες των λευκών)…. Το καυστικό υγρό καίει το δέρμα μέχρι την ψυχή, η οποία συρρικνώνεται, εξαλείφεται και σωματοποιείται στους μύες, ως υστερικό σύμπτωμα. Η κυκλική – ή ίσως διαλεκτική – κίνηση ανάμεσα στο δέρμα, την ψυχή, τους μύες, τις πληγές και τις αξίες υποβιβάζει σε «μαύρο-άσπρο» κάθε διάκριση ανάμεσα στο σώμα και το νου, ανάμεσα στην οικονομική και ψυχολογική καταπίεση και υποδηλώνει ότι η αποικιοποίηση του σώματος και του υλικού κόσμου είναι πάντα και η αποικιοποίηση του ψυχικού χώρου» (1965, σελ. 56).
Η Oliver, στη δική της πιο σύνθετη, μεταχρονολογημένη εννοιολόγηση της αποικιοποίησης περιγράφει την αντιφατική λειτουργία της αποικιοποιητικής συνθήκης στην οποία θεμελιώνεται και η αποικιοκρατική κυριαρχία: Από την μια η άρνηση αναγνώρισης της ψυχικής και νοητικής υπόστασης των υποτελών και από την άλλη η πίεση να εσωτερικεύσουν τις αξίες των αποικιοκρατών. Αυτή η διπλή διαδικασία, οικονομικού και ψυχικού ελέγχου τους, κάνει την αποικιοποιητική συνθήκη πιο αποτελεσματική. Η ψυχική αποικιοποίηση πάντοτε ακολουθεί την εδαφική (2004, σελ. 49).
«Η αποικιοποίηση του ψυχικού χώρου είναι η κατοχή ή η εισβολή κοινωνικών δυνάμεων – αξιών, παραδόσεων, νόμων, ηθών, θεσμών, ιδανικών, στερεοτύπων κ.α. που περιορίζουν ή υπονομεύουν την κίνηση των σωματικών ορμών προς τη συμβολοποίηση. Ο μεταφορικός όρος «ψυχικός χώρος» περιγράφει την βαθειά σχέση ανάμεσα στα σώματα και τον πολιτισμό. Ο ψυχικός χώρος είναι ο «τόπος» που οι σωματικές ορμές τέμνονται από τις κοινωνικές δυνάμεις» (Oliver 2004, σελ.43).
Και η εκτίμηση της αποτελεσματικότητάς της είναι ο βαθμός της εσωτερίκευσης από τους υποτελείς, τους πάσης φύσεως «ξένους», ενός κυριαρχικού υπερ-εγώ, της διχοτόμησης σε κατώτερους και ανώτερους που συντηρεί τη ταυτότητα του κυρίαρχου-αποικιοποιητή ενώ εκκινεί μια ψυχαναγκαστική κίνηση αναγνώρισης και αποδοχής από αυτόν (Oliver 2004, σελ.54).
Η αποικιοποίηση προσβάλλει σε βάθος τους ανθρώπους, ως υποκείμενα επιθυμίας και ως ενεργούντα υποκείμενα. Ο Fannon (1965) πιστεύει ότι το αντίδοτο στην αποικιοποίηση του ψυχικού χώρου είναι εκείνη η αντίσταση που θα αποκαταστήσει την αίσθηση του εαυτού τους στη κοινωνία και στην ιστορία, το όραμα να γίνουν κύριοι του εαυτού και του έθνους τους. Στα διορατικά κείμενά του «Algeria Unveiled» διακρίνει τη ρευστότητα κάθε εξουσίας και μαζί κάθε υποκειμενικότητας και περιγράφει πως κάθε πειθαρχική πρακτική μπορεί να μεταστραφεί σε αντίσταση. Το ραδιόφωνο, κάθε τεχνολογία, δεν είναι στην αποκλειστική κατοχή κάποιας πολιτισμικής ομάδας· λειτουργεί μέσα από δίκτυα και κυκλώματα εκφωνημάτων και επενδύσεων τα οποία διαπλάθουν ξανά και ξανά τα σώματα και την εξουσία. Κάθε αποικιοποιητική συνθήκη, και ας μην είναι αυτός ο σκοπός της, δημιουργεί κίνηση από την μια πολιτισμική ομάδα προς την άλλη, ανταλλαγή, νέες συμβολοποιήσεις, λανθάνουσες. Δημιουργεί σύγκρουση ανάμεσα στη θέση και τον κοινωνικό περίγυρο ενός υποκειμένου και σε μια δυνητική υποκειμενικότητα που άλλοτε διευκολύνεται από τις κοινωνικές συνθήκες και άλλοτε παρεμποδίζεται.
«…ο βασανισμένος δεν είναι καθόλου το ύστατο τέλος, είναι αντίθετα το πρώτο βήμα πριν τον αποκλεισμό» (Deleuze 2017 σελ. 149).
Από μια άλλη θέση, αυτή της κυρίαρχης κουλτούρας του Δυτικού κόσμου, η Oliver μιλάει για τις συναισθηματικές καταστάσεις της καταπίεσης όπως η κατάθλιψη, η ντροπή, ο θυμός, η αποξένωση που παθολογικοποιούνται ή ενοχοποιούνται, είτε αφορούν άτομα είτε ομάδες. Η αποικιοποίηση του ψυχικού χώρου και σε αυτή την περίπτωση λειτουργεί προς δύο κατευθύνσεις: πρώτον αυτή της αποστροφής και δεύτερον της αποσιώπησης των συνεπειών της καταπίεσης εκείνων, που η κυρίαρχη κουλτούρα αποκλείει από τους θεσμοθετημένους χώρους κοινωνικής έκφρασης. Δεν είναι οι σκλάβοι ή οι υποτελείς που πλέον αποκλείονται αλλά αυτοί «που το νόημα της ζωής και του σώματός τους θεωρείται κατώτερο, ελαττωματικό ή άρρωστο· ακόμα περισσότερο γιατί δυσκολεύονται να ορίσουν ποιοι είναι» (2004, σελ.87-88). Η κατάθλιψη, ως σύμπτωμα της καταπίεσης και η αποσιώπηση των αποδιδόμενων σε αυτή συναισθημάτων θέτουν σε κίνδυνο την ικανότητα της μεταγραφής εν γένει των συναισθημάτων και των σωματικών ορμών σε λόγια ή άλλες μορφές συμβολοποίησης.
Οι εξεγέρσεις στα φτωχά προάστια του Παρισιού το 2005 αλλά και οι πιο πρόσφατες δεν είχαν τις ρίζες τους σε κάποια συγκεκριμένη κοινωνικοοικονομική διαμαρτυρία ούτε σχετίζονταν με τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, «ήταν απλώς μια άμεση προσπάθεια των εξεγερμένων να καταστούν ορατοί,….η αδυναμία τους να τοποθετήσουν την εμπειρία της κατάστασής τους στο πλαίσιο ενός όλου με νόημα» (Ζίζεκ 2010, σελ. 93-94).
Η αποικιοποίηση στο σύγχρονο δυτικό κόσμο εμποδίζει ή προκαταλαμβάνει τη δυνατότητα άρθρωσης σε λόγο των αρνητικών συναισθημάτων της καταπίεσης των διαφορετικών άλλων, των ξένων - όποιοι και αν είναι αυτοί σε ένα δεδομένο και συμπαγές σύστημα κυρίαρχων αξιών - και αποπειράται να αφανίσει τη ψυχική ζωή «διακλείοντας» την ίδια στιγμή τον ψυχικό χώρο που την προϋποθέτει. Από την άλλη, και εδώ έγκειται η αντιφατική λειτουργία της, πιέζει για την εσωτερίκευση των κυρίαρχων αξιών της, η ευαίσθητη ισορροπία της πειθάρχησης, η οποία προϋποθέτει με τη σειρά της έναν ανοιχτό ψυχικό χώρο. Η αποικιοποίηση του ψυχικού χώρου περιορίζει τους διαφορετικούς άλλους σε ένα κόσμο νοήματος που δεν το έχουν οι ίδιοι δημιουργήσει και ακόμα περισσότερο δεν θεωρούνται ικανοί να χειριστούν. Η Oliver (2004, σελ.127-131) περιγράφει αναλυτικά τις επιπτώσεις αυτής της αντιφατικής λειτουργίας, ως διπλή παγίδευση. Από τη μια οι κυρίαρχες αξίες δεν παρέχουν θετικές εικόνες εαυτού για αυτούς που αποκλείονται, καταπιέζονται ή αποσύρονται κοινωνικά. Έτσι ο ψυχικός χώρος τους αποικιοποιείται από αποστροφικές εικόνες εαυτού που ενισχύονται από την απουσία ενός φιλόξενου κοινωνικού χώρου και κυριαρχούνται από το συναίσθημα της ντροπής, κουβαλούν το βάρος της ντροπής των προνομιούχων υποκειμένων. Τη ντροπή που διακλείουν επειδή επωφελούνται από αυτή την καταπίεση. Η ανθρωπιστική ρητορική τούς διατηρεί στο προσκήνιο, ως τους άλλους, τους ξένους, και ταυτόχρονα τους αποκλείει από το mainstream κοινωνικό σώμα.
«Το πρόσωπο του ξένου βάζει φωτιά στην ευτυχία» λέει η Κρίστεβα (2004, σελ.13).
Ο αποκλεισμός μπορεί να μεταστραφεί, και από χώρος εξορίας να γίνει δυνατότητα στοχασμού και αμφισβήτησης; Η Oliver εισάγει την έννοια του τρίτου μέρους σε αυτή τη δυαδική σχέση ανάμεσα στον διαφορετικό άλλο και σε ένα καταπιεστικό περιβάλλον, αυτήν του αποδεκτικού τρίτου (the accepting third) καθώς και την έννοια της ψυχικής εξέγερσης (psychic revolt), εμπνευσμένη από τη σιωπηλή εξέγερση (intimate revolt) της Κρίστεβα. Ο αποδεκτικός τρίτος είναι ο τόπος όπου ενθαρρύνονται η συνομιλία και η δυνατότητα συμβολοποίησης των αρνητικών συναισθημάτων, ενώ η ψυχική εξέγερση είναι μια συνεχής διεργασία επαναδιαπραγμάτευσης των ορίων του εαυτού και των άλλων και εκτόπισης της εξουσίας στη ψυχική οικονομία του ατόμου, προϋπόθεση «δημιουργίας για τον εαυτό του μιας κοινότητας νοήματος στην οποία θα ανήκει και θα αναγνωρίζεται ως μοναδικό» (Oliver, 2004, 143-144)
Θα μπορούσε μια θεραπευτική σχέση να αποτελέσει τον τόπο του αποδεκτικού τρίτου και της ψυχικής εξέγερσης;
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ντελωνέ Π. (2021). Οι τέσσερις μεταβιβάσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Κουκκίδα.
Deleuze G. & Guattari F. (2017). Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια. 2. Χίλια πλατώματα (Κεφ.5: 587 π.Χ. – 70 περ. μ.Χ. – Σχετικά με κάποια καθεστώτα σημείων). Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον.
Fannon, F. (1952). Peaux noires masques blancs. Paris: Editions du Seuil.
Fannon, F. (1961). The wretched of the earth. New York: Grove Press.
Fannon F/ (1965). A Dying Colonialism. New York: Grove Press.
Kristeva, J. (2004). Ξένοι μέσα στον εαυτό μας. Αθήνα: Εκδόσεις Scripta.
Oliver, K. (2004). The colonization of psychic space. A psychoanalytic theory of Oppression. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Οι απόψεις για την αποικιοκρατία που διατυπώνω στην εισαγωγή οφείλονται στην μελέτη του παρακάτω έργου:
Ψυρρούκης, N. (1978). Ιστορία της Αποικιοκρατίας» Τόμοι 1-6, 1η έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Επικαιρότητα.
Ψυρρούκης, Ν. (1980). Νεοαποικισμός – Ανατομία του Σύγχρονου Κόσμου»1η έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Επικαιρότητα.
Zizek S. (2010). Βία. Έξι λοξοί στοχασμοί. Αθήνα: Εκδόσεις Scripta.