Σημείωμα των επιμελητών: Σε αυτό το ιδιαίτερα δημιουργικό κείμενο, η Α. Μίχα συζητά την μετασχηματιστική δυναμική της έννοιας του μετασχηματισμού. Παρουσιάζοντας μια δυναμική απαρτιωτική ανάγνωση των Bateson, Deleuze & Guattari, Pietro Barbetta και της ετερόδοξης ψυχαναλύτριας Ράντμιλας Ζυγούρη, η συγγραφέας διερωτά (και πλάθει, μετασχηματίζει) τις έννοιες του τοπίου, του χάρτη, της σωματικότητας, της αισθητικής, του (άγνωρου) δεσμού, των σκηνών.
Η δυσκολία με αυτή την έννοια είναι ότι αυτοσυστήνεται. Είναι αυτό που λέει ότι είναι, η μετατροπή του σχήματος, η μεταποίηση, η μεταβολή της μορφής, η μεταμόρφωση, η μετασκευή, η μετάπλαση και θα μπορούσε ίσως η κουβέντα να σταματήσει εδώ. Έρχονται στο μυαλό μου τίτλοι βιβλίων που διάβασα ή προσπέρασα διαβάζοντας για να ξαναγυρίσω πιο μετά, έχοντας την εντύπωση ότι θα βρω κάτι σχετικό. Κοιτάζω στα περιεχόμενα και στα ευρετήρια των όρων υπό το λήμμα «μετασχηματισμοί». Την ίδια στιγμή αναδύονται προσωπικά ερωτήματα από την ζωή μου και την πολυετή πρακτική μου, ως συστημικής ψυχοθεραπεύτριας, σε ένα κέντρο ψυχικής υγείας του δημοσίου. Μια γόνιμη διεργασία έχει ήδη ξεκινήσει την οποία εν τέλει επέλεξα να ακολουθήσω, έχοντας επίγνωση των περιορισμών και της ένδειας που μπορεί να διακρίνουν το αποτέλεσμα μιας τέτοιας αναζήτησης. Άλλωστε μια έννοια δεν τη συναντάμε απλώς, την κατασκευάζουμε «με μικρά κομμάτια από το πραγματικό, για τα οποία δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι» όπως μας λέει η Ραντμίλα Ζυγούρη στο βιβλίο της «Οι ενεοί και η έννοια ή το Εγώ-είδος» (2019, σελ.15).
Το μυαλό μου πηγαίνει στις μετατομές, όρο που χρησιμοποιεί ο Bateson, για να περιγράψει τον συνήθη τρόπο που στήνουμε τα επεξηγηματικά μας συστήματα βάσει της συχνότητας εμφάνισης ενός φαινομένου, το οποίο είναι αυτό που περιμένουμε να δούμε βάσει των κανόνων και της προγενέστερης καταγεγραμμένης γνώσης και εμπειρίας και που συνήθως μας εμποδίζει να δούμε. Αν όμως, υποθέτει ο Bateson, το εξαιρέσουμε τότε «μένουμε να αντιμετωπίζουμε κάθε βήμα σε μια επικοινωνιακή αλληλουχία ως μετασχηματισμό του προηγούμενου. Να το παρατηρήσουμε σαν να μη ξέρουμε τίποτα για αυτό» (2017, σελ. 419). Τελικά τι μπορούμε να αντιληφθούμε από τα συμβαίνοντα γύρω μας και εντός μας;
Η αντίληψή μας κατά τον Bateson, είναι μια μετασχηματιστική λειτουργία. Το «να βλέπουμε μια εικόνα» στην πραγματικότητα είναι ένας πολύπλοκος και συστηματικός μετασχηματισμός της ίδιας της εικόνας, που αφορά περιορισμούς προερχόμενους είτε από τα νευρωνικά μας κυκλώματα είτε από την ίδια την εικόνα. Στην γλώσσα της κυβερνητικής οι περιορισμοί ορίζουν την αντιληπτικότητά μας και συνθέτουν το γνωστό, ενώ ο θόρυβος μπορεί να αποτελέσει την πηγή νέων προτύπων (2017, σελ. 420)· και άρα πεδίο μετασχηματισμών; Αυτό που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και επεξηγήσουμε, το όριο του αντιληπτικού μας συστήματος, γίνεται αφετηρία μετασχηματισμών;
Ο χάρτης επίσης είναι πεδίο μετασχηματισμών, κατά τον Bateson, δηλαδή αυτό που περνάει από τον τόπο στο χάρτη είναι οι μετασχηματισμοί των διαφορών που αφορούν τον τόπο, «η τάξη των διαφορών που δημιουργούνται από την διαδικασία μετασχηματισμού, δια της οποίας οι διαφορές που ενυπάρχουν στον τόπο καθίστανται διαφορές που ενυπάρχουν στον χάρτη. Στην άκρη κάθε σοβαρού χάρτη καταγράφονται αυτοί οι κανόνες μετασχηματισμού – συνήθως με λέξεις (2017, Σελ. 464)». Και στο χάρτη του νου; Σε μια θεραπευτική σχέση ποια στοιχεία είναι του εδάφους και ποια του χάρτη; Και πού συμβαίνουν οι μετασχηματισμοί; Στα σώματα που είναι παρόντα;
Και όμως, ασώματοι είναι οι μετασχηματισμοί στο σημασιολογικό σύμπαν του Deleuze, παρόντες σε μια δεδομένη κοινωνία, ορίζουν τα ενεργήματα και ενώ είναι ασώματοι, αποδίδονται στα σώματα της κοινωνίας αυτής.
«Τα σώματα έχουν μια ηλικία, μια ωρίμανση, μια γήρανση, αλλά η ενηλικίωση, η σύνταξη, η τάδε ηλικιακή κατηγορία που αποδίδονται άμεσα στα σώματα αυτά μέσα στη δείνα ή στη τάδε κοινωνία είναι ασώματοι μετασχηματισμοί. Ο ασώματος μετασχηματισμός αναγνωρίζεται από τη στιγμικότητά του, από την ταυτοχρονία του εκφωνήματος που τον εκφράζει και του αποτελέσματος που παράγει…… Σε μια αεροπειρατεία η απειλή του αεροπειρατή που κραδαίνει ένα ρεβόλβερ είναι μια ενέργεια, το ίδιο και η εκτέλεση των ομήρων αν γίνει. Αλλά ο μετασχηματισμός των επιβατών σε ομήρους, και του σώματος-αεροπλάνου σε σώμα-φυλακή είναι ένας στιγμιαίος ασώματος μετασχηματισμός, ένα mass media act υπό την έννοια που οι Αγγλοσάξωνες μιλούν για speech-act» (2017, σελ. 106-7)».
Όσα φέρνει η ώρα δεν τα φέρνει ο χρόνος;
Οι μετασχηματισμοί του Deleuze λέγονται για τα σώματα αλλά είναι ασώματοι και διαφοροποιούνται από τους δενδροειδείς μετασχηματισμούς της γλωσσολογίας του Chomsky, φωνολογικούς, μορφολογικούς και συντακτικούς, «που ανάγουν το εκφώνημα σε ένα σημαίνον και την εκφώνηση σε ένα υποκείμενο» (2017, σελ.108). Αυτοί οι δενδροειδείς μετασχηματισμοί εγγυώνται την σταθερότητα και την ομοιογένεια της γλώσσας, μιας γλώσσας χωρίς «πραγματολογικά κατάλοιπα» «κλεισμένης στον εαυτό της» (ό.π., σελ. 108). Οι κανονιστικοί μετασχηματισμοί του Chomsky εδαφικοποιούν τη γλώσσα ενώ οι πραγματολογικοί την απεδαφικοποιούν εντοπίζοντας μεταβλητές έκφρασης ή εκφώνησης που δεν υπάγονται σε κανόνες, αντίθετα είναι υποκείμενοι σε συνεχή παραλλαγή.
Είναι η αισθητική (το αισθαντικό) του Pietro Barbetta που μιλάει για ενσώματους μετασχηματισμούς, για εκδηλώσεις χαράς ή λύπης, πριν την γλωσσική πραγμάτωσή τους, αλλά και οι κλινικές σειρές του «ως θραύσματα προσωρινών υποθέσεων, ένα είδος ψευδαισθητικών συμπληρωμάτων που αναδεικνύουν τη συνύφανση των σχέσεων. Οι σειρές είναι σύνολα μετασχηματισμών, μεταμορφώσεις, η creatura του Bateson» (2022, σελ.25)»
Είναι ο άγνωρος δεσμός στη ψυχανάλυση της Ραντμίλα Ζυγούρη που κατασκευάζεται από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά μιας ανθρώπινης παρουσίας «θεμελιώδη ενικοτήτων που δεν μπορούν ποτέ να γενικευτούν» (2016, σελ. 37). Ο δεσμός διακρίνεται από την μεταβίβαση γιατί ο δεσμός «δεν ανήκει στο χάρτη αλλά στο έδαφος, ένα έδαφος που δεν έχει πουθενά άλλο όμοιό του. Κινούμαστε συνεχώς μεταξύ χάρτη και εδάφους» (2016, σελ.38). Δεν ερμηνεύεται, βιώνεται, ανήκει στη στιγμή και αμφισβητεί τον χάρτη;
Αποσυναρμολογήσιμοι, συνδέσιμοι, αντιστρέψιμοι, τροποποιήσιμοι με πολλαπλές εισόδους και εξόδους, με τις γραμμές φυγής τους είναι οι χάρτες του Deleuze. Τόποι συνεχών μετασχηματισμών.
Όπως τα γίγνεσθαι, οι πολλαπλότητες, οι διαρρυθμίσεις. Δεν παύουν ποτέ να μετασχηματίζονται και να εκκινούν μετασχηματισμούς στο αναμεταξύ τους ενώ συντίθενται από ετερογενείς όρους σε κατάσταση συμβίωσης. Άραγε οι μετασχηματισμοί είναι εμμενείς σε αυτό το ασταθές και ανομοιογενές πεδίο;
Δεν υπάρχει λογική τάξη σε αυτούς τους μετασχηματισμούς και τις μεταβάσεις, υπάρχουν μόνο μεθόριοι που ορίζουν τις διαστάσεις κάθε πολλαπλότητας και τις μεταβάλλουν. Μια πολλαπλότητα δεν παύει να μετασχηματίζεται σε άλλες πολλαπλότητες στη σειρά «ακολουθώντας τα κατώφλια της και τις πόρτες της» (Deleuze 2017, σελ.307). Το Εγώ για τον Deleuze είναι ένα κατώφλι, μια πόρτα, ένα γίγνεσθαι μεταξύ δύο πολλαπλοτήτων. «Και σε κάθε κατώφλι ή πόρτα ένα καινούργιο συμβόλαιο;» (ό.π. σελ.307). Κατ’ επέκταση τα συμπτώματα, τα deliria (Barbetta 2022, σελ.17-20), «το αισθαντικό σύνολο όλων αυτών που δημιουργούν δεσμό μεταξύ δύο προσώπων, εμπεριέχει άπειρες δυνητικότητες……» (Ζυγούρη 2016, σελ.36).
Ο τόπος μιας θεραπευτικής σχέσης είναι τόπος πολλαπλών μετασχηματισμών, σκοπίμων και κατευθυνόμενων, όπως οι μετασχηματισμοί στις αφηγήσεις, σε κάθε ιστορία, αλλά κυρίως λανθανόντων, αφανών, εντός και εκτός ενός θεραπευτικού πλαισίου, αντιληπτών εκ των υστέρων από τους συμμετέχοντες, και αν… Μπορεί να είναι κάθετοι, γενεαλογικοί, δενδριτικοί μέσα σε μια θεραπευτική σχέση, βασισμένη στην αναζήτηση μιας ανώτερης υπόστασης, καθησυχαστικής ή οριζόντιοι, πολύμορφοι, απρόβλεπτοι, ξαφνικοί, προς όλες τις κατευθύνσεις, ριζωματικοί. Διαδέχονται οι μεν τους δε. Αν μάλιστα επενδύονται και οι δύο δεσμοί, κάθετοι και οριζόντιοι, οι σχέσεις εξουσίας που προκύπτουν είναι κατά πολύ ασθενέστερες. Δεν αποκλείονται οι σχέσεις εξάρτησης, αλλά αφορούν τους συμμετέχοντες εκατέρωθεν (Ζυγούρη 2016, σελ. 34).
Ποιος τους αντιλαμβάνεται, ποιος μπορεί να μιλήσει για αυτούς; Ο επίλογος ανήκει στον Barbetta.
«Γράφοντας για την άλλη, πάντοτε γράφω για τον εαυτό μου, ακόμα και όταν γράφω από εδώ, από το γραφείο μου, είμαι ως προς την άλλη, σε αυτή τη μοναδική στιγμή, σαν να της γράφω ένα γράμμα. Στις κλινικές σειρές εμπλέκομαι με το να συνδέω ιστορίες, εκφράσεις, μορφασμούς, σώματα που σχετίζονται το ένα με το άλλο. Στη σχιζοανάλυση (Deleuze και Guattari, 2013) οι σειρές είναι δημιουργίες και παραλλαγές του ονόματος, του γένους, του επαγγέλματος, της ηλικίας, της γλώσσας, της υγείας, του σωματικού σχήματος και πάει λέγοντας. Αυτές οι παραλλαγές δεν μπορούν να είναι τελείως ελεύθερες, ούτε αποκλειστικά καθηλωμένες, σαν διαφορετικές εικονικές πραγματικότητες, που, στην περίπτωση της θεραπείας, είναι ψευδαισθητικές προεκτάσεις αυτού που δεν μπορεί απόλυτα να συλληφθεί» (2022, σελ.26).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ζυγούρη Ρ. (2016). Ο άγνωρος δεσμός. Για τη μεταβίβαση στη ψυχανάλυση. Εκδόσεις Κουκκίδα.
Ζυγούρη Ρ. (2019). Οι ενεοί και η έννοια ή το Εγώ-είδος. Εκδόσεις Κουκκίδα.
Barbetta, P. (2022). Two regimes of madness in psychotherapy. From the collective (2022). Ethical and aesthetic explorations of systemic practice, pp.16-37. Routledge.
Bateson G. (2017). Βήματα για μια οικολογία του νου. University Studio Press.
Deleuze G. & Guattari F. (2017). Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια. 2. Χίλια πλατώματα». Κεφ. 4: 20 Νοεμβρίου 1923. Αξιώματα Γλωσσολογίας και Κεφ.10. 1730-Γίγνεσθαι-έντονο, γίγνεσθαι-ζώο, γίγνεσθαι-ανεπαίσθητο, Εκδόσεις Πλέθρον.