Μοναξιά
Βαγγέλης Γκερλές, χρήστης υπηρεσιών υγείας.
Σημείωμα των επιμελητών: Στην τελευταία εβδομαδιαία ανάρτηση για τους Αστερισμούς Εννοιών, παραθέτουμε μια απρόοπτη υποβολή της τελευταίας σχετικά στιγμής για μια έννοια που είχε ανατεθεί ήδη, αλλά δεν είχε υποβληθεί. Το (αντι)αρχείο αυτό συγκροτήθηκε ως χώρος μοιράσματος της θεωρητικής “μοναξιάς” μιας κριτικής οπτικής στο ελληνόφωνο πεδίο των ψυχοθεραπειών (κάπως ικανοποίησε την επιδίωξη αυτή), από την άλλη όμως το συν-αίσθημα αυτό παραμένει, απέναντι στη πολυδιασπασμένη σιωπή που ακόμα απαντούμε. Η εννοιολόγηση που μας εμπιστεύεται όμως ο συγγραφέας, ως χρήστης υπηρεσιών (ψυχικής) υγείας, είναι μια συμβολή περηφάνειας και ευγνωμοσύνης για μας ως επιμελητές του αρχείου, καθώς είναι ένα ιδιοσυγκρασιακό, αναστοχαστικό κείμενο που συνθέτει τις θεωρητικές αναζητήσεις για τη μοναξιά με το προσωπικό βίωμά του ως πάσχοντος υποκειμένου, υπογραμμίζοντας εμφατικά τη σημασία των άμεσων, προσωπικών κειμένων για την ψυχική υγεία, πέρα από τους μονολόγους και την αυθεντία των ημών των ειδικών. Στο επόμενο διάστημα, θα λαμβάνετε σποραδικά ενημερώσεις για την πρόοδο και ολοκλήρωση του εγχειρήματος των Αστερισμών Εννοιών σε ελεύθερα διαθέσιμη ηλεκτρονική και έντυπη μορφή. Αν σας ενδιαφέρει να προμηθευτείτε ένα αντίτυπο, όταν ετοιμαστούν, μπορείτε ακόμα να δηλώσετε το ενδιαφέρον σας.
Κάνοντας κανείς μια βόλτα στα ελληνικά λεξικά αναζητώντας μια επαρκή περιγραφή για τη λέξη «μοναξιά» θα συναντήσει πάνω-κάτω την ίδια απόδοση. Αυτή, στην πλειονότητα της αναφέρεται σε κάποιο άτομο το οποίο δεν έχει επαφή με άλλους ανθρώπους και αποφεύγει την επικοινωνία. Ακόμα, σαν ψυχολογικός όρος σκιαγραφείται πάλι μέσα από το πρίσμα της κοινωνικότητας ενός χαρακτήρα, οπότε, έτσι η σημασία της δείχνει να εξαρτιέται αποκλειστικά από τα πολιτισμικά περιβάλλοντα του καθενός. Ασυζητητί, η γλώσσα είναι ένα ανοικτό σύστημα το οποίο αλληλοεπιδρά με τα ανθρώπινα συστήματα και ως εκ τούτου νοηματοδοτεί και νοηματοδοτείται. Όμως, αρκεί αυτή η λεξικογραφική περιγραφή της «μοναξιάς» που αναφέρθηκε παραπάνω για να γίνει κατανοητή η ερμηνεία της; Δηλαδή, ο έρημος τόπος μιας ψυχικής επικράτειας έχει να κάνει μόνο με τη δυσλειτουργία του υποκειμένου της να συνάπτει επαφές;
Εν τω μεταξύ, καθώς η μία κρίση διαδέχεται την άλλη βλέπουμε διαρκώς να ξεπηδάνε έρευνες με αντικείμενο μελέτης τους τη μοναξιά και τις επιπτώσεις της. Λίγο-πολύ πριν καν αντιληφθούμε εμείς οι ίδιοι τι είναι αυτό που μας συμβαίνει, ήδη κάποιος ειδικός θα έχει παράσχει το δίδαγμα. Και άντε εσύ τώρα να τολμήσεις να μη βρεις τον εαυτό σου μέσα σε αυτό. Εξάλλου η δημοφιλία που έχουν πάρει τα ‘ψυ’ ζητήματα στη δημόσια σφαίρα δεν σου αφήνουν και πολλές επιλογές παρέκκλισης. Εν τέλει, η εφαρμογή ψυχολογικών θεωριών στα πάντα επέφερε τόση πολλή ψυχολογιοποίηση, όπου οι δρόμοι που άνοιξε η Φρίντα Φρομ-Ρέιχμαν για την εμβάθυνση στην εξαιρετικά ανοίκεια εμπειρία της απόλυτης μοναξιάς γέμισαν εκ νέου με εμπόδια. Κι αυτό γιατί αν ο σύγχρονος άνθρωπος αδυνατεί να δώσει ο ίδιος νόημα στα συναισθήματα του, τότε πώς θα δομήσει σχέσεις εμπιστοσύνης; Παίρνοντας εμένα ως παράδειγμα, αφότου διαγνώστηκα με Πολλαπλή Σκλήρυνση και επήλθε ρήξη στη σχέση μου με το σώμα μου, έχει γίνει αρκετά δύσκολο να συνάψω ουσιαστική σχέση με άλλον άνθρωπο. Χαμένος μες στις αναπαραστάσεις της ιατρικής επιστήμης για το αυτοάνοσο μου και τις κοινωνικές προκαταλήψεις για τις ασθένειες απεμπόλησα τη σημασία των δικτύων, μέχρι που κατέληξα απελπιστικά μόνος.
Γενικά είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη που υποστηρίζει πως εξωστρεφή άτομα με έντονη τη διάθεση για κοινωνικές συναναστροφές έχουν λιγότερα προβλήματα από αυτούς με προτίμηση στην εγκράτεια. Βασικά στις δυτικές κοινωνίες η δημοφιλία είναι ένα σημαντικό ζητούμενο και καλύτερο παράδειγμα από τη λειτουργία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην καθημερινότητα δεν υπάρχει. Πέρα όμως από τους μετασχηματισμούς που έχουν επιφέρει αυτά στις συνδέσεις μας, υπάρχει πάντα έκδηλη η ανάγκη για διά ζώσης υποστήριξη. Με λίγα λόγια, κανένας μας δεν μπορεί να επιβιώσει σε αυτόν τον ακατάληπτο κόσμο χωρίς συντροφιά. Από βρέφος έως τα γηρατειά είναι απαραίτητη η παρουσία συνοδοιπόρων γιατί σε διαφορετική περίπτωση ο βράχος θα είχε καταπλακώσει τον Σίσυφο. Και ναι το γνωρίζω ότι ο μύθος λέει πως ο Σίσυφος τραβούσε μόνος το μαρτύριο του, αλλά η βλασφημία προς τα θεία δεν είναι κατεξοχήν συλλογική πράξη;
«σε όλες τις κουλτούρες η αφήγηση ιστοριών είχε ξεχωριστή θέση, καθώς μέσω αυτών υφαίνονταν ο ιστός που ενώνει το συλλογικό υποσυνείδητο…οι ίδιες οι ιστορίες είναι τα νήματα που συνδέουν τις ζωές των ανθρώπων.»
Βέβαια θα ήταν τρομερή παραμέληση από πλευράς μου εάν δεν ανέφερα ότι όλες αυτές οι διαπιστώσεις ανέκυψαν ύστερα από την προσφυγή μου στην πρακτική της ψυχοθεραπείας. Εκεί, στο γραφείο της ψυχολόγου συνειδητοποίησα έπειτα από αρκετό καιρό τι εννοούσε ο Σάλιβαν (1953) όταν σημείωνε πως οι ψυχίατροι είναι σε θέση να δώσουν οποιαδήποτε περιγραφή για το αίσθημα της «γυμνής φρίκης», aka, της ύπαρξης χωρίς σκοπό, μόνο μέσα από τις άμυνες των θεραπευόμενων τους. Μάλλον με ανάλογο τρόπο η θεραπεύτρια μου θα έφτασε στο συμπέρασμα ότι με αυτό που αντιπαλεύομαι μοιάζουμε σαν δύο σταγόνες νερό. Άλλωστε, εφόσον ξεκίνησε η περιπέτεια της υγείας μου ήταν όντως λες και κάποιο αόρατο χέρι έσβησε με γόμα σημαντικές στιγμές της ζωής μου, ώστε να τις αντικαταστήσει με οτιδήποτε ταίριαζε στην περίσταση. Πιο συγκεκριμένα οι συνθήκες έμελλαν να υπάρξουν ιδανικές για την περαιτέρω ασφαλειοποίηση της κρύπτης.
Στο αναμεταξύ, πρωτύτερα του επιστημονικού κλάδου της ψυχολογίας αρκετοί φιλόσοφοι είχαν εισέλθει στις σπηλιές των ψυχών. Ούτως ή άλλως στα μυαλά των περισσότερων ο φιλοσοφικός αναστοχασμός είναι συνώνυμος της μοναξιάς. Λόγου χάρη ο Νίτσε καταριόταν όποιον τον διέκοπτε δίχως να του προσφέρει σε αντάλλαγμα τη συντροφιά του, ενώ και ο Σαρτρ σημείωνε ότι «Η κόλαση είναι οι άλλοι». Πάντως κανένας από τους δύο δεν εννοούσε πως οι σχέσεις είναι για να τις αποφεύγεις, αντιθέτως μιλούσαν για το πώς δε θα υπονομεύεται η ελευθερία κανενός κάνοντας σχέσεις. Παράλληλα και από τον χώρο της μυθιστοριογραφίας έχουμε αντίστοιχα δείγματα. Η Τζορτζ Έλιοτ αναρωτιόταν «Ποια μοναξιά είναι χειρότερη από την έλλειψη εμπιστοσύνης;» και ταυτόχρονα η Μέι Σάρτον υπογράμμιζε πως «Στη χώρα του πόνου, ο καθένας μας είναι μόνος.» Επίσης, ο Κάφκα υποστήριζε ότι απέφευγε τους άλλους ώστε να μπορέσει να πεθάνει ειρηνικά. Άρα, μπορεί στις μέρες μας η μοναξιά να εμφανίζεται όλο και περισσότερο ως θέμα για έρευνα, μα στ’ αλήθεια η διάσταση της ως «Αυτή η κατάσταση εσωτερικής μοναξιάς -όπως θα υποστηρίξω- είναι το αποτέλεσμα μιας πανταχού παρούσας λαχτάρας για μια άπιαστη εσωτερική κατάσταση τελειότητας» όπως γράφει η Melanie Klein, ακόμη μένει σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητη.
Εν κατακλείδι και συμπληρωματικά με όσα αναφέρθηκαν, πολλοί από μας κι ας μην είμαστε πρόσωπα από τους χώρους των ιδεών ή των επιστημών ελέω των ανησυχιών μας μας έτυχε να στοχαζόμαστε γύρω από τη Μοναξιά. Χάρη σε αυτό κατανοήσαμε ότι δεν αισθάνεται κάποιος μόνος επειδή και μόνο δε βρίσκει παρέες. Τουναντίον, αρκεί να έχουμε απόψεις που οι άλλοι θεωρούν απαράδεκτες. Ειδικότερα, εάν αφήσουμε στην άκρη τις ντετερμινιστικές αερολογίες της κυρίαρχης ψυχολογίας και δούμε τα πράγματα με πιο κριτική διάθεση συναντάμε μια περιγραφή του όρου της «μοναξιάς» πιο συμπεριληπτική:
Η μοναξιά ορίζεται ως η δυσάρεστη εμπειρία που βιώνει ένα άτομο, όταν το δίκτυο των κοινωνικών του σχέσεων είναι ελλιπές κατά κάποιο σημαντικό τρόπο, ποιοτικά ή/και ποσοτικά. (Peplau & Perlman, 1982).
Κατά συνέπεια μπορώ να υποστηρίξω πως η μοναξιά γίνεται μια οδυνηρή ψυχική κατάσταση με την προϋπόθεση ότι η απόρριψη σε έναν επικριτικό κόσμο καθιστά κάποιους περισσότερο ευάλωτους από κάποιους άλλους. Μάλιστα, με τη βοήθεια της φαινομενολογίας και των υπαρξιστών έχουμε τη δυνατότητα να εννοιολογήσουμε τη μοναξιά σαν σημαντικό μέρος του πραγματικού εαυτού. Σίγουρα δε θέλω να υπαινιχθεί πως δεν αναφέρομαι σε μια δυνητικά επώδυνη εμπειρία καθώς γνωρίζω από πρώτο χέρι πόσο οδυνηρή είναι.
Οι φράσεις «καταλαβαίνουμε» και «είμαι εδώ για σένα» - αρθρωμένες την κατάλληλη στιγμή με έναν τρυφερό τρόπο- «μπορούν να αντικαταστήσουν το απελπιστικό, έρημο από ανθρώπους βίωμα του ασθενή, το ‘κανείς δεν ξέρει και δεν καταλαβαίνει τι περνάω εκτός από εμένα’», γράφει η Rachel Aviv (2023).
Το σχετικό απόσπασμα το αναφέρει η Ρέιτσελ Αβίβ σε μία από τις ιστορίες που αφηγείται μνημονεύοντας τη Φρομ-Ρέιχμαν για την προσπάθεια της να ανταμώσει στο μέτρο του δυνατού την «απογυμνωμένη ύπαρξη» των ασθενών της. Μισό αιώνα μετά και η πραγματική μοναξιά παραμένει ακόμη ένα πολυσχιδές συναισθηματικό φαινόμενο με πολλές από τις όψεις της να παραγνωρίζονται. Ίσως όπως έλεγε η γερμανίδα ψυχαναλύτρια να φοβίζει τους επαγγελματίες μην τυχόν και συμβεί στους ίδιους. Ίσως πάλι να χρειαζόμαστε περισσότερες μαρτυρίες επ’ αυτού ξεχωρίζοντας την από τις προσωπικές επιλογές για απομόνωση. Αναμφισβήτητα το κοινωνικό γίγνεσθαι μας παρέχει τις περιγραφές, όμως εάν συνδυαστούν οι υπαρξιακές φιλοσοφικές εκτιμήσεις με Λόγους της κριτικής ψυχολογίας, πιθανόν οι θεωρητικές προσεγγίσεις για τη μοναξιά να μας δώσουν νέα ενθαρρυντικά εργαλεία να τη διαχειριζόμαστε με καλύτερους όρους.
Βιβλιογραφία
Aviv, R. (2023). Άγνωστοι με τον Εαυτό μας. Ψυχικές Διαταραχές και οι Ιστορίες που μας ελευθερώνουν ή μας παγιδεύουν. Ροπή.
Klein, M., Winnicott, D.W., Fromm-Reichmann, F., Long, C.R., Gargiulo, G.R., Averill, J.R. (2019). Η Μοναξιά ως πάθηση και ως ικανότητα. Αλεξάνδρεια.
Perlman, D., & Peplau, L. A. (1982). Theoretical approaches to loneliness. Loneliness: A sourcebook of current theory, research and therapy, 36, 123-34.
Σάρτρ, Ζ-Π. (1978). Το είναι και το μηδέν. Παπαζήσης.
Sullivan, H. S. (1953). The interpersonal theory of psychiatry. W W Norton & Co.